Abdulhakim idris: “Xitay bilen hemkarlishiwatqan hindonéziye uniwérsitétliridimu Uyghur qirghinchiliqini anglattuq! ”
2023.12.18

Bash shitabi amérika paytexti washin'gtondiki Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris ependining 8-dékabir küni hindonéziyening jakarta shehiride bashlan'ghan pa'aliyetliri dawamlashmaqta. Uyghur qirghinchiliqi mesilisi bu qétim hindonéziyediki besh sheherde 10 meydan anglitilidighan bolup, abdulhakim idris 11-dékabirdin 15-dékabirghiche bir qanche uniwérsitét we tetqiqat merkezliride Uyghur qirghinchiliqi toghrisida doklat bergen. Abdulhakim idris ependining bildürüshiche, u hindonéziyediki xitay bilen hemkarlishiwatqan uniwérsitétlardimu Uyghur qirghinchiliqini anglatqan. Bu heqte téximu tepsiliy melumat igilesh üchün abdulhakim idris ependi bilen téléfonda söhbetleshtuq. U bu heqte mundaq dédi: “Bizning sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqni ammiwi jama'etke, ziyaliylargha we uniwérsitétlardiki oqutquchi-oqughuchilargha anglitish pa'aliyitimiz dawamlishiwatidu. Biz 12-ayning 12-küni hindonéziye döletlik oqughuchilar uyushmisi merkizide Uyghur qirghinchiliqi, xitayning islam dinigha urush élan qilishi we Uyghurlarning éghir weziyiti toghrisida doklat berduq.”
Abdulhakim idris ependi hindonéziyening her qaysi sheherliride dawamlishiwatqan Uyghur qirghinchiliqini anglitish pa'aliyitige kishilerning qiziqishining nahayiti yuqiri bolghanliqini tekitlep mundaq dédi: “13-Dékabir küni jakartadiki el'ezher islam uniwérsitétida doklat berduq. 12-Ayning 14-küni yene jakartadiki paramedina uniwérsitétida Uyghur qirghinchiliqi toghrisida doklat berduq. Shu künning özide yene hindonéziyening bandung shehiride Uyghur qirghinchiliqi toghrisida léksiye sözlesh we xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan éghir bésim siyasiti bayan qilin'ghan kitabimning hindonéziye tilidiki terjimisini tonutush pa'aliyiti ötküzüldi. ”
Dunya Uyghur qurultiyining sabiq bash teptishi, Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris yazghan “Qizil qiyamet: xitayning türk-islam dunyasini sümürüshi we Uyghur qirghinchiliqi” mawzuluq kitab 2021-yili türkche hem in'glizche ikki tilda neshr qilin'ghan bolup, yéqinda hindonéziye tilighimu terjime qilin'ghan. Aptor eserde “Xitayning sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqi hazir qizil qiyametning neq özi boluwatidu” we “Sherqiy türkistanning mustemlike qilinishining tarixiy jeryanliri we buning delil-ispatliri” dégendek témilarni nuqtiliq yorutup bergen.
Mezkur kitab toghrisida ziyaritimizni qobul qilghan islam hemkarliq teshkilati yashlar komitétining bash katipi atlan antori ependi mundaq dédi: “Bügün abdulhakim idris ependining kitabini tonushturush pa'aliyiti nahayiti yaxshi ötti. Bu kitab pa'aliyetke qatnashquchilarning qiziqishini qozghidi. Bolupmu musulmanlar ümmiti bolghan Uyghurlar duchar boluwatqan mesililer otturigha qoyulghan bu kitab hindonéziyeliklerge sherqiy türkistanni, bolupmu Uyghurlarning éghir weziyitini anglitishta zor ehmiyetke ige dep oylaymen. ”
Abdulhakim idris ependi hindonéziyediki pa'aliyetlerning muweppeqiyetlik boluwatqanliqini bayan qildi. U bu heqte mundaq dédi: “Biz bergen doklatlar anglighuchilarning zor qiziqishini qozghimaqta. Ular qiziqip köpligen so'allarni soridi. Eng köp soralghan so'allar ‛biz Uyghurlargha néme qilip béreleymiz? bunchiwala éghir zulum bolghan turuqluq néme üchün bizning bulardin xewirimiz bolmidi? néme üchün hindonéziye hökümiti bu mesilige pozitsiye bildürmeydu?‚ qatarliqlar boldi. Bezi oqughuchilar ‛Uyghurlar mesilisige köngül bölüsh bizning insaniy we diniy burchimiz. Bundin kéyin özimiz bu xil yighinlarni uyushturup Uyghur qirghinchiliqini anglitimiz‚ déyishti. ”
Abdulhakim idris ependi bu qétimqi hindonéziye ziyaritining burunqilargha oxshimaydighan bir teripi xitaydiki uniwérsitétlar bilen zich munasiwiti bolghan uniwérsitétlarda Uyghur qirghinchiliqini anglitish bolghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Biz doklat bérish yighini ötküzgen uniwérsitétlarning beziliride xitayning kungzi instituti bar iken. Biz shu yerlerge kirip, Uyghur qirghinchiliqi bilen xitayning islam dinigha qarshi jeng achqanliqini tepsiliy otturigha qoyduq. ”
Abdulhakim idris ependi hindonéziyediki pa'aliyitining 20-dékabir künigiche dawamlishidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bizning hindonéziyediki pa'aliyitimiz 20-dékabirghiche dawamlishidu. Biz doklatlirimizda hindonéziye hökümitige bolghan teleplirimizni otturigha qoyduq. Hindonéziyediki ammiwi teshkilatlardin kütken teleplirimiznimu otturigha qoyduq. Shundaqla hindonéziyediki aliy mektepler, tetqiqat merkezliri we oqutquchilarning Uyghurlar duchar boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri toghrisida doklat teyyarlishi kéreklikini tekitliduq. ”
Abdulhakim idris ependining éytishiche, 15-dékabirda hindonéziyening bandung shehiride eng chong islamiy teshkilatlarning biri bolghan “Persis” teshkilatining sahibxanliqida Uyghurlar heqqide doklat bérish yighini ötküzülgendin sirt, abdulhakim idrisning kitabini tonushturush pa'aliyiti ötküzülgen. Bu pa'aliyette Uyghur diyarigha birqanche qétim bérip kelgen hindonéziyelik azzam mujihit ependi guwahliq bergen. U sözide “Men Uyghurlargha ‛essalamu eleykum‚ désem ular ‛we'eleykum essalam‚ dep jawab bérelmidi. Chünki bundaq jawab qayturush jinayet hésablinidiken” dep körgenlirini sözlesh arqiliq abdulhakim idris doklatida otturigha qoyghan ehwallarning rastliqini ispatlap bergen. Oxshash pa'aliyet 18-dékabir küni hindonéziyening medan shehiridiki nusantara al washliyah muslim uniwérsitétidimu ötküzülgen.
Abdulhakim idris ependi 8-dékabir küni jakartadiki islamiy mektepte, 9-dékabir küni muhammediye jama'itining oqughuchilar uyushmisida we 10-dékabir küni hindonéziyening makassar shehiridiki muhammediye uniwérsitétida doklat bérip, Uyghur qirghinchiliqini anglatqan idi. Abdulhakim idris ependi bu yighinlardimu xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi, Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyiti, Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan bu zéminning tarixi, jughrapiyelik we istratégiyelik orni, shundaqla musulmanlar dunyasining Uyghur qirghinchiliqi heqqide sükütte turuwélishi qatarliq mesililer heqqide tepsiliy melumat bérip ötken idi.