Hindonéziyede xitay teshwiqati kücheymekte
2024.10.01

Yéqinqi yillardin buyan, xitayning hindonéziye musulmanlirigha tesir körsitishke urunushliri sistémiliq heriketke aylan'ghan bolup, ular hindonéziyediki islam teshkilatliri we meschit-medriseler arqiliq hindonéziyede xitay teshwiqatini qanat yaydurghan, bolupmu xitayning Uyghur musulmanlirigha élip barghan qebih jinayetlirini yoshurup, hindonéziye musulmanlirini Uyghurlarni qollashtin waz kechtürüshke urun'ghan.
27-Séntebir, “Xitay arxipi” (China File) torida élan qilin'ghan bir maqalide, xitayning hindonéziyediki medeniyet singdürümichiliki, hindonéziyediki dangliq islam institutlirida kungzi institutliri qurghandin bashqa, hindonéziyediki dangliq istiqlal meschitide xitayche öginish kursliri achqanliqi, xitay elchixanisining hindonéziyediki islam teshkilatliri bilen birlikte köpligen pa'aliyetlerni élip barghanliqi, hindonéziyedin ömek teshkillep Uyghur élige ewetip, xitayning tereqqiyatini maxtap, hökümetning irqiy qirghinchiliq jinayitini yoqqa chiqirish teshwiqati yürgüzgenliki etrapliq bayan qilin'ghan.
Melum bolushiche, 280 milyon nopusi bolghan hindonéziyening 87 pirsent ahalisi musulman bolup, musulmanlar eng köp sanliq dölet hésablinidu. 1965-Yildiki siyasiy özgirishte hakimiyet béshigha chiqqan général soxartu hindonéziyege kommunizm wabasining kirishini tosush üchün xitay bilen munasiwetni üzüwetken, xitayche mekteplerni taqighan, xitayche gézit-zhurnallarni chekligen. 2000-Yillardin kéyin hindonéziye bilen xitayning munasiwiti bara-bara yaxshilan'ghan؛ buning üchün xitay aldi bilen musulmanlar jama'itini qolgha keltürüshke alahide ehmiyet bérip kelgen. Hindonéziyede tunji qurulghan kungzi instituti bir islam uniwérsitétida qurulghan. Hazir bu dölette 9 kungzi instituti bar bolup, uningdin bashqa hindonéziyediki 120 ming adem sighidighan istiqlal meschitide xitayche ögitidighan kurslar échilghan, bu kursning maliye menbesini hel qilish üchün hindonéziyediki xitay elchixanisi aktip heriketke ötken.
Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining bashliqi abdulhakim idris ependining bildürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bérishi bilen tengla bashlatqan teshwiqatining muhim nishanliridin biri hindonéziye iken.
Maqalide bayan qilinishiche, 2023-yil hindonéziyediki xitay elchisi lung kang hindonéziyediki istiqlal meschitining imami nesriddin ömer bilen körüshken bolup, bu imam yéqinda xitayni ziyaret qilghan. Uningdin bashqa, hindonéziyediki eng chong islam teshkilatliridin bolghan “Muhemmediye” ning ömek wekilliri 2024-yil 6-ayda Uyghur élini ziyaret qilghan. Xitayning bu ömeklerni xitaygha teklip qilishidiki seweb, hindonéziyediki ammiwi teshkilatlar xitayning Uyghur musulmanlirigha salghan zulumigha qarshi namayish teshkilligen. 2023-Yil 7-ayda, jakartadiki her qaysi uniwérsitétlarning musulman oqughuchiliri Uyghurlarni qollap namayish qilghan؛ 2023-yil 8-ayda jakartadiki xitay elchixanisi aldida nechche yüzligen hindonéziye musulmanliri namayish qilghan. Bu namayishlar 2018-we 2019-yil élip bérilghan xitaygha qarshi namayishlarning dawami bolghan.
Abdulhakim idris ependi xitayning hazir hindonéziyediki istiqlal meschiti we islam teshkilatliri bilen hemkarliq ornitiwalghanliqini qeyt qildi. Awstraliye aqillar ambirining istatistikiliq melumatigha asaslan'ghanda, 2021-yildiki ray sinashta 44 pirsent kishi Uyghurlar mesilisining hindonéziyediki muhim mesile ikenlikini, 22 pirsent kishi hindonéziyening eng muhim mesilisi ikenlikini bildürgen.
Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependi xitayning hindonéziyediki teshwiqati heqqide mundaq dédi: “Xitay hökümitining jakartadiki eng chong döletlik meschitte teshwiqat élip bérishidiki eng muhim nuqta, méningche ular musulman döletlerdiki nurghun kishilerning xitayning Uyghur we bashqa musulman milletlerge yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini asasen bilip bolghanliqini hés qildi. Shunga xitay bundaq pa'aliyetler arqiliq özining musulman döletler bilen bolghan dostluqi we nopuzini teshwiq qilishning adettiki puqralargha bekrek tesir körsitidighanliqini bayqidi. Yene kélip, xelq arisida xitaygha bolghan nepret kücheymekte”.
Halbuki hindonéziye hökümiti yenila xitayni qollighan bolup, 2022-yil b d t kishilik hoquq kéngishide ötküzülgen “Shinjang mesilisi” muzakiriside, hindonéziye wekilliri xitayning “Shinjang siyasiti” ni qollap awaz bergen. Yene bir jehettin, hindonéziye xitayning “Shinjang siyasiti” ni maxtaydighan xelq'ara islami hemkarliq teshkilati, ereb döletliri ittipaqigha pütünley egishipmu ketmigen. Buninggha qarita, xitay terep hindonéziyede dawamliq xitay teshwiqati élip barghan. “Hindonéziye xitay munbiri” ning bashliqi yuhanis mundaq dégen: “Xitay diplomatik yollar bilen hindonéziyediki musulman jama'et we bashqa xelqni qolgha keltürüsh arqiliq ularning Uyghurlargha munasiwetlik ‛nachar keypiyat‚ ni bésiqturushqa urunmaqta. Xitayning buningda ishletken taktikiliridin biri hindonéziyeliklerni xitaygha teklip qilip, Uyghurlarning ehwalini körsitish, andin özlirini aqlap, ‛Uyghurlargha zulum qiliniwatidu dégen gepler gherb taratqulirining yalghanchiliqi‚ dégenni qulaqqa singdürüsh”.
Abdulhakim idris ependining bildürüshiche, xitaygha barghan hindonéziyelik ölimalar Uyghur diniy zatlarning éghizida xitayni maxtisimu, közliride xitaydin shikayet qiliwatqanliqini hés qilghan. Xitay öz jinayitini yoshurupmu yoshurup bolalmighan, emma teshwiqatini yene dawamlashturghan.
Hindonéziye musulmanliri ichide xitayning teshwiqatigha ishenmeydighanlarmu xéli köp salmaqni igileydiken. Hindonéziye aqillar ambiri mutexessisi muhemmed zulpiqar rehmet: “Xitayning musulmanlar diplomatiyesi jem'iyetning melum saheside muweppeqiyet qazan'ghan bolsimu, awam arisida toluq muweppeqiyet qazandi dégili bolmaydu” dégen.