Xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini aqlash sehnisige aylan'ghan “6-Nöwetlik dunya axbarati yighini”

Xitay teshwiqatida daghdughiliq tebrikliniwatqan “Sün'iy eqil we axbarat özgirishi” namidiki “6-Nöwetlik dunya axbarati yighini” din körünüsh. 2024-Yili 14-öktebir, ürümchi.

Xitay teshwiqatida daghdughiliq tebrikliniwatqan “Sün'iy eqil we axbarat özgirishi” namidiki “6-Nöwetlik dunya axbarati yighini” 14-öktebir ürümchide échilghan. Xitay xewerliride ular bu qétimliq dunyawi xaraktérlik zor kölemlik axbarat chong yighinining ürümchide chaqirilishining, “Yuqiri derijide tereqqiy qiliwatqan shinjanggha parlaq peyt” élip kélidighanliqi heqqide dawrang salmaqta.

Wahalenki, “Sün'iy eqilni bashqurushning insaniyet teqdiri üchün intayin muhim” ikenliki tekitlen'gen bu yighin'gha qarita közetküchiler, uning xitay hökümiti we yighin'gha qatnashqan xelq'aradiki bir qisim taratqularning öz'ara “Hemkarliship”, xitayning yéqinqi yillardin buyan Uyghurlargha yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirini aqlash we öz obrazini yaxshilashqa hazirlan'ghan sehnige aylan'ghanliqini ilgiri sürmekte.

“Shinjang géziti” ning 14-öktebirdiki xewiride éytilishiche, shinxu'a agéntliqi we shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti birlikte uyushturghan 6-nöwetlik dunya axbarat yighinigha 106 dölet we rayondin kelgen 208 gholluq axbarat, hökümet tarmaqliri, shundaqla birleshken döletler teshkilati qatarliq organlar we xelq'araliq teshkilatlargha wakaliten 500 din artuq kishi qatnashqan. Xewerlerge qarighanda, tas xewer agéntliqi, el-jezire axbarat guruhi, amérika birleshme agéntliqi we wén'giriye ATV guruhi qatarliq xelq'araliq asasliq axbarat organlirining bashliqliri bu yighin'gha qedem teshrip qilghan.

XINHUA

Amérikadiki xitay analizchiliridin “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri, obzorchi xu ping ependining bildürüshiche, 2008-yilliq béyjing olimpik mezgilide dunyaning herqaysi jayliridin kelgen axbarat taratqulirining bir yerge yighilghan mezgili del bu dunya axbarat yighini méxanizmining qurulushigha asas bolghan. U, bu heqtiki inkasida, xitayning asasliq teshkillesh we bashqurush hoquqigha ige bolghan bu yighinigha gherb elliri taratqulirining qatnashqanliqigha qarita qattiq naraziliqini bildürdi. U yene, bu qétimliq yighinning ürümchide chaqirilishining tamamen xitayning siyasiy éhtiyaji bilen baghlinishliq ikenlikini tekitlep, öz pikrini mundaq bayan qilip ötti.

“Yighinda bu témini ular nahayiti eqilliqliq bilen tallighan. Chünki hazir sün'iy eqilning téz tereqqiy qilishi heqiqeten en'eniwi taratqulargha zor tesir körsetti. Shunga meyli kimning qandaq közqarashta bolushidin qet'iynezer, hemmeylen duch kéliwatqan bu yéngi bir riqabette xitay da'iriliri kishiler qiziqidighan sün'iy eqil témisini tallighan. Wahalenki, bu yerde ularning öz shexsiy gherezlirini bu qétimliq yighin'gha yoshurun shekilde élip kirishke urunuwatqanliqini éniq körüwélishqa bolidu. Chünki, xitay da'irilirining shinjangdiki kishilik hoquqni rehimsizlerche basturushining ashkarilinishi bilen ular tashqi dunyada her sahening küchlük tenqidige uchratmaqta. Shunga yéqinqi ikki-üch yildin béri xitay da'iriliri shinjangda, bolupmu ürümchide türlük shekillerde xelq'araliq pa'aliyetlerni köplep élip bérip, özining yaxshi obrazini yaritish we shinjangning tinchliqini sirtqa bildürüshke urunup kéliwatidu. Emma ular teripidin pilanliq orunlashturulghan bu türdiki yighinlargha barghanlar ularning qiltiqigha chüshüp, meqsetlik we yaki meqsetsiz halda xitay kompartiyesining jinayitini yoshurushi üchün rol oynawatidu.”

XINHUA

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisi diréktori hénriy shajiwiskining qarishiche, nöwette pütün dunya miqyasida her xil yéngi pursetlerni élip kéliwatqan sün'iy eqil téxnikiliq dewride, xitayning ürümchide sün'iy eqilning tereqqiyati, uning dunya axbarat sahesige élip kelgen pursiti we xirisi, téxnika inqilabining yéngi dolquni we sana'et özgirishide axbaratning roli hem mes'uliyiti, shundaqla yershari zamaniwilishishining dunyawi tereqqiyat hékayisini qandaq ünümlük sözlesh bash téma qilin'ghan yighinni chaqirishi ular üchün istratégiyelik ehmiyetke ige iken.

“Sün'iy eqil nöwette her xil yéngi pursetlerni élip kéliwatidu hemde bu pursetlerning beziliri insanlarning algha ilgirilishige paydiliq bolup, bezi konkrét idé'ologiye we qaralmilarning tereqqiyati üchünmu türtkisi bar dep qaraymen. Shunga sün'iy eqil nöwette bu xildiki uchurlarni ortaqlishish üchün ishlitilidighan halqiliq menbege aylanmaqta. Démek bu nuqtidin élip éytqanda, xitayning bu bayliq menbesini qézish we uningdin paydilinip, öz idraklirini tarqitishi ejeblinerlik ish emestur. Wahalenki, bu yerde tekitleshke tégishlik mesile shuki, ürümchi nöwette xitay üchün istratégiyelik ehmiyetke ige, chünki Uyghur rayoni xitayning bu jaygha a'it uchurlarni dunyagha yetküzidighan asasliq ornidur.”

“Shinjang géziti” ning xewirige qarighanda, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy, Uyghur aptonom rayonning re'isi erkin tunyaz 13-öktebir küni ürümchide “6-Nöwetlik dunya axbarat yighini” gha qatnishidighan xitay we chet eldin kelgen yighin qatnashquchiliri bilen körüshken. Xewerde déyilishiche, ma shingruy ular bilen körüshüsh jeryanida söz qilip mundaq dégen؛ “Xelq'aradiki xitaygha qarshi bir qisim küchler pakitqa köz yumup, xitay shinjangda ‛irqiy yoqitish qildi‚, ‛mejburiy emgek qollandi‚ dégendek uchigha chiqqan yalghan-yawidaq sözlerni xalighanche oydurup chiqip, rezil gherezde yekke tereplik jazalashni yolgha qoydi, ularning tüp meqsiti shinjangdiki her millet xelqni namrat, arqida qalghan ehwalgha chüshürüp qoyup, shinjang ishlirigha arilishish arqiliq xitayning tereqqiyatini tosushqa urunush suyiqestini ishqa ashurushtin ibaret.”

Norwégiyediki “Uyghur edliye arxipi” namliq organning mes'uli bextiyar ömerning qarishiche, ma shingruyning yuqiriqi sözliri xitayning mezkur yighinni özlirining irqiy qirghinchiliq siyasitini aqlash we özlirini eyibligen amérika qatarliq gherb döletlirini qarilash üchün paydilinishta qollanmaqchi bolghanliqini körsitidu.

Uning tekitlishiche, “6-Nöwetlik dunya axbarati yighini” ning ürümchide échilishi, xitayning 2017-yilidin buyanqi istratégiyelik meqset bilen bashlighan irqiy qirghinchiliqidin kéyinki yumshaq küchtin paydilinip “Obraz yaxshilash pilani” ning nahayiti muhim bir qismi hésablinidu.

Xitayning “Shinjang géziti” ning Uyghur tilidiki xewerliride éytilishiche, 13-öktebir künidiki ma shingruy bilen bolghan uchrishishta, tas agéntliqi, qatar el-jezire taratqu guruhi, jenubiy afriqa musteqil taratqu guruhi, malaysiya dölet axbarat agéntliqi, biraziliye san pawlo yébaw gézitchilik guruhi, nigériye agéntliqi, qirghizistan qabar dölet agéntliqi qatarliq taratqularning bashliqliri we bash muherrirliri ayrim-ayrim söz qilip, yéqinqi yillardin buyan, shinjangning toxtimay saxta teshwiqat we yaman gherezlik hujum qilish nishani bolup qalghanliqini bildürgen.

Lékin, diqqetni tartidighan yéri shuki, bu söz qilghanlar qatarida mezkur yighin'gha qatnashqan amérika birleshme agéntliqi tilgha élinmighan.

Hénriy shajiwiski yuqirida tilgha élin'ghan xelq'araliq taratqularning xitay bilen yalghan-saxta uchur tarqitishta “Ortaq hemkarlashquchi” boluwatqanliqini bildürüp, bu heqtiki qarishini sherhlep ötti:

“Bu yighin'gha qatnashqan axbarat teshkilatliri asasen dölet igidarchiliqida bolup, buning ichide rusiye xitayning wezipilirini ijra qilghuchilarning qataridin orun alidu. Chünki rusiye saxta uchur tarqatquchidur. Shunga xitay bilen rusiye öz mewqelirini qandaq tarqitish we rayondiki ehwallargha asasen mejburiy xewer élan qilishta öz'ara ortaqlishiwatidu hem öz'ara öginiwatidu. Yeni, xitay saxta xewerlerni chiqirishta bashlamchi bolushi mumkin, emma ular oxshimighan sahediki tejribilirinimu bir-biri bilen almashturidu. Rusiye del ene shuning ichidiki muhim hemkarlashquchi döletlerning biridur.”

Amérikadiki tunggan analizchi maju bu heqtiki qarishiche, gerche xitay da'iriliri bu qétimliq dunya axbarat yighinigha amérika birleshme agéntliqi, el jezire taratqu guruhiningmu ishtirak qilghanliqini dawrang qilip, ularningmu xitay teshwiqati bilen bir yolda ikenlikini köz-köz qilsimu, emma netijining ularning kütkinidek bolushi natayin iken. U mundaq dédi:

“Ishinimenki, amérika birleshme agéntliqi bolsun we yaki el jezire taratqusi bolsun ular unche exmeq emes. Ularning hemmisi u yerge néme üchün baridighanliqini obdan bilidu. Chünki biz ilgiri Uyghur élidiki jaza lagérliri heqqidiki nurghun xewerlerningmu bezi taratqularning eyni chaghda ene shundaq bezi yighinlargha qatnishish we ziyaret qilish pursitige érishish arqiliq qolgha keltürgen uchurlar ikenlikini bilimiz. Shunga erkin dunyadiki söz erkinliki we siyasiy erkinliki bar kishiler özliri barghan jayda némilerni körgenliki heqqide qandaq yekün chiqirishni bilidu. Emma xitay kompartiyesi buni purset dep bilip, öz dölitidiki xelqqe hemmeylenning hetta amérika birleshme agéntliqiningmu kelgenlikini teshwiq qilsimu, wahalenki, ularning chiqish nuqtisi we meqsiti oxshimaydu, xalas.”

Igilinishiche, dunya axbarat yighini méxanizmi 2009-yili xelq'aradiki bir türküm dangliq dölet organlirining ortaq qollishi bilen qurulghan bolup, uning katibat bashqarmisi shinxu'a agéntliqigha jaylashqan. Bu qétim 6-nöwetlik dunya axbarat yighini 12-öktebirdin 17-öktebirgiche ürümchi we béyjingda chaqirilghan bolup, hazirghiche bu yighin jem'iy 4 qétim xitayda échilghan. Qalghan ikki qétimliq yighin rusiyening moskwa shehiri we qatarning doxa shehiride échilghan. Derweqe, xitay hökümiti xelq'aragha “Shinjang hékayisi” ni yaxshi sözleshni jiddiy rewishte qanat yayduruwatqan bir peytte, asasen xitayning sahibxaniliqida dawamlishiwatqan atalmish “Dunya axbarati yighini” ning ürümchide chaqirilishi türlük ghulghula qozghimaqta.