Нури түркәл: “бу ирқий қирғинчилиқни тохтитиш американиң иқтисади вә хәвпсизликини қоғдаш үчүнму муһим”

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси нури түркәл билән америка дөләт хәвпсизлики министирлиқиниң истратегийә, сиясәт вә пилан ишлириға мәсул муавин министири роберт силверс (Robert Silvers) худсон институтида хитайниң мәҗбурий әмгәк қилмиши дуч кәлгән назарәт вә содидики инавәт мәсилиси тоғрулуқ сөһбәт өткүзмәктә. 2023-Йили 17-март, вашингтон.

 Хитайниң уйғурларға омумйүзлүк зәрбә бериш һәрикити, йәни ирқий қирғинчилиқ башлинип 6 йил өткәндә, бу җинайәтниң һелиһәм давамлишиши бүгүнки дунядики әң ечинишлиқ сиясий һадисигә айланди. Уйғурлар учраватқан бу паҗиә уйғурларниң йәр йүзидин йоқилиши билән аяғлишамду? коммунист хитайниң рәзил пиланини, дуня миқясиға созулған қара қолини, һийлә-микиргә толған тәшвиқат вә дипломатийә сиясәтлирини көридиған көз, тосидиған қол, маңидиған йол йоқму? америка вә униң иттипақдашлири бүгүн тәһдиткә айланған хитайни, ғәрбниң кишилик һоқуқ қиммәт қаришини чәйләватқан хитайни, дуняниң көз алдида уйғурларни йоқ қиливатқан хитайни, рәзил күчләрни әтрапиға топлап, мустәбитлик, зомигәрлик, милләтчилик вә җаһангирлик йолиға меңиватқан хитайни қандақ тохтитиши керәк?

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси нури түркәл әпәнди буш институти журнили “каталист” та елан қилған “хитайниң юқири техникилиқ ирқий қирғинчилиқи” намлиқ мақалисидә дәл шу нуқтиларни йорутқан болуп, америка башчилиқидики ғәрб дунясиға күчлүк хитаб қилған.

Нури түркәл әпәнди бу мақалисидә “юқири техникилиқ ирқий қирғинчилиқ” дегән темини асас қилишидики сәвәбни чүшәндүрүп: “хитайниң уйғурларға елип бериватқан ирқий қирғинчилиқиниң өткән әсирдә йүз бәргән йәһудий чоң қирғинчилиқи вә башқа чоң көләмлик ирқий қирғинчилиқтин пәрқлинидиған йери, хитайниң һазирқи замандики юқири техника васитилиридин пайдилинип, бу җинайәтни мәхпий һәм үнүмлүк усулда елип бериватқанлиқидур” деди.

 “хитай һөкүмити уйғурларни йоқитиватиду, әмма америка вә униң иттипақдашлири бир чәттә қарап туруватиду” дегән пикир баштила илгири сүрүлгән бу мақалидә, хитайниң алтә йилдин буян давам қиливатқан дәһшәтлик зулуми, дуняға техи ашкара болмиған лагер җинайәтлири, әрләрниң ғуруриға, аялларниң иппитигә қилинған һуҗум, балиларни йиғивелип хитайлаштуруш, яшларни мәҗбурий әмгәккә селиш қатарлиқ қатму қат җинайәтләрни тохтитишқа, хитайни һәқиқий чәкләп, уйғурларни қутулдуруп қелишқа хәлқара сәпәрвәрликниң техи башланмиғанлиқини, америка вә иттипақдашлириниңму бу җәһәттә қилғанлириниң техи йетәрлик әмәсликини оттуриға қойған.

Nury Turkel

Нури түркәл әпәнди кишилик һоқуқ вә диний әркинликни қоғдашни иқтисад вә дөләт хәвпсизликидин айрип қарашқа болмайдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: уйғурларниң инсанлиқ һоқуқи вә диний әркинлики үчүн аваз чиқириш дуня җамаәтчилики үчүн виҗданий һәм қануний мәҗбурийәт. Һазир техи аран он дөләт бу мәҗбурийитини ада қилди. Һәр қандақ дөләт ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан хитайдәк бир һакимийәткә кишилик һоқуқ вә диний әркинликниң гепини қилмай туруп, өзлириниң иқтисади вә дөләт хәвпсизликиниму қоғдиялмайду” .

Мақалидики баянларға көрә, хитай әслидә америка вә ғәрб әллиридин оғрилиған техникиси билән ғәрб әллиридин үстүн келишкә урунуватқан болуп, бүгүнки күндә бу техникилардин пайдилинип, ғәрбниң кишилик қиммәт қаришини дәпсәндә қилмақта, уйғур вә башқа милләтләргә ирқий қирғинлиқ йүргүзмәктә.

Америка дуня бойичә әң тәрәққий қилған демократик дөләт, әмма америка өзидин мәғрурлинип бихуд йүрмәслики, хитайни сәл чағлимаслиқи, хитайниң шум нийәт, рәзил пиланлирини, һийлә-нәйрәңлирини билиши керәк. Хитайниң җасуслуқ һава шари әмәлийәттә америкаға берилгән күчлүк бир сигнал. Уйғурлар бүгүн учраватқан ирқий қирғинчилиқ вә қул әмгики әмәлийәттә хитайниң әшәддий милләтчилик ғәризини ашкарилаватқанлиқиниң, мустәбитлик вә җинайәтни нормал көрситиватқанлиқиниң, һәтта уни башқа дуняға кеңәйтиватқанлиқиниң бир башлиниши, дуня буниңдин чөчүши вә сәгәк болуши керәк иди. Әмма хитай “бир бәлбағ бир йол” тузақлири вә сахта тәшвиқатлири арқилиқ буни башқа усулда дуняға чүшәндүрүватиду вә ишәндүрүватиду.

Нури түркәл әпәнди мақалисидә мундақ дәп язиду: “гәрчә хәлқара қанун мутәхәссислири вә көплигән ғәрб дөләтлири һөкүмәтлири хитайниң бу кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүриду дәп қариған болсиму, униңдин техичә һесаб елинмиди. Бу ирқий қирғинчилиқ давамлишип йәттинчи йилиға қәдәм қойған бүгүнки күндә, хәлқара җәмийәтниң униңға болған инкаси һелиһәм аста вә төвән болмақта” .

Нури түркәл әпәнди бу мақалисидә “кишилик һоқуқ вә диний әркинликкә һөрмәт қилиш әхлақий мәсулийәт болупла қалмай, өз нөвитидә йәнә американиң иқтисади вә хәвпсизликини қоғдаш үчүнму муһим” дегән пикирни илгири сүргән.

Нури түркәл әпәнди бу һәқтә тохтилип, “пәқәт иқтисад вә хәвпсизлик мәсилисигә көңүл бөлүп, кишилик һоқуқ вә диний әркинликкә көңүл бөлмәслик бүгүнки уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқниң шәкиллинишигә асас селип бериду. Америка вә униң иттипақдашлири иқтисад вә хәвпсизликни дәп, кишилик һоқуқ вә диний әркинликини бир чәткә қайрип қоюштин ваз кечиши керәк” .

 “каталист” журнили сабиқ президент җорҗ буш тәсис қилған тор нәшрияти болуп, “кишилик һоқуқ вә демократийәни тәрғиб қилиш американиң қиммәт қарашлирини қоғдиғанлиқ” дегән идийәни йетәкчи қилидикән. Нури түркәл әпәндиниң билдүрүшичә, сабиқ президент буш уйғурлар учриған ирқий қирғинчилиқини әң бурун тилға алған президентларниң бири икән. Униң йетәкчиликидики бу тор нәшриятиниң уйғурлар учраватқан қирғинчилиқ һәққидә мақалә беришиниң алаһидә әһмийити бар икән.