Ислам һәмкарлиқ тәшкилати хитайниң уйғур сияситини очуқ-ашкара қоллиди

Сәуди әрәбистан тәхт вариси шаһзадә муһәммәд бин салман солда хитай рәиси ши җинпиң билән көрүшти. 2019-Йили 22-феврал, бейҗиң.

Ислам һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләр вә баш катибат башқармисиниң вәкиллиридин тәркиб тапқан юқири дәриҗилик бир вәкилләр өмики 16-өктәбирдин 19-өктәбиргичә уйғур елиниң үрүмчи, турпан вә қумул қатарлиқ җайлирида зиярәттә болған. Хитай компартийәси мәркизий комитети тәйинлигән уйғур аптоном райони партком секретари ма шиңруй болса бу өмәкни күтүвалғанда “ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң хәлқара сәһнидә шинҗаңни зор күч билән қоллиғанлиқиға рәһмәт ейтимән” дегән.

Дәрвәқә, ислам һәмкарлиқ тәшкилати хитай һөкүмити 2017-йили уйғур елидә ғәрб демократик дөләтлири тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп атиливатқан вәһшийликләрни йолға қойғандин буян хитай һөкүмитиниң тәклипи билән уйғур елигә көп қетим саяһәткә берип, хитай һөкүмитиниң тәшвиқатиға маслишип кәлгәниди.

Бу нөвәтлик өмәккә ислам һәмкарлиқ тәшкилати баш секретариниң сиясий ишларға мәсул ярдәмчиси йосеф әлдобай (Yousef AlDobeay) йетәкчилик қилған. Бу өмәк, әза дөләтләрниң вәкиллири, баш катибат башқармисиниң хадимлири вә ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң кишилик һоқуқ комитети (IPHRC) ниң мәсуллиридин болуп, җәмий 32 кишидин тәркиб тапқан. Өмәк 14-өктәбир күни бейҗиңда хитай муавин ташқи ишлар министири дең ли тәрипидин қобул қилинған вә хитай коммунистик партийәси мәркизи бирликсәп бөлүминиң диний ишларға мәсул әмәлдарлири билән учрашқан.

Ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң бу зиярити хитайниң һөкүмәт ахбаратлири вә униң чәт әлләргә қаритилған инглизчә хәвәр торлирида көпләп тарқитилған болуп, униңда “ислам һәмкарлиқ тәшкилати вәкилләр өмикиниң шинҗаңдики тинчлиқ вә тәрәққияттин қаттиқ һәйран болғанлиқи вә хитайниң террорлуққа қарши туруш тиришчанлиқлирини мәдһийәлигәнлики” баян қилинған.

Биз ислам һәмкарлиқ тәшкилатидин, улар бу зиярәткә чиқиштин аввал уйғур кишилик һоқуқ органлири билән көрүшүп, улардин мәлумат алған-алмиғанлиқи, чәт әлләрдики мустәқил органларниң доклатлирида дейиливатқан вәһшийликләр билән хитай һөкүмитиниң дөләт тәшвиқати арисидики пәрқни айриш үчүн қандақ тәдбир қолланғанлиқи, хитай һөкүмитиниң тәклипи билән көп қетим районға барғандин кейин уйғурлар учраватқан мәсилиләрни һәл қилишқа мунасивәтлик қандақ конкрет пиланлири барлиқини сорап беқиш үчүн, мәзкур тәшкилат билән һәм телефон һәм елхәт йоллири арқилиқ алақә қилған болсақму бир җавабқа еришәлмидуқ.

Лекин, америкадики әркинлик сарийиниң тәтқиқат бөлүми мудири ваң ячиюниң радийомизға дейишичә, ислам һәмкарлиқ тәшкилати вә униң әза дөләтлири башқа бирқисим дөләтләрдә йүз бериватқан исламфобийә (исламға өчмәнлик қилиш) һәрикәтлирини әйибләп, уйәрдики мусулманларниң һоқуқини қоғдиған болсиму, бирақ хитайға кәлгәндә пүтүнләй мәғлуп болған. Ваң ячю ханим елхетидә мундақ дегән:

“ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң низамнамисидә барлиқ әза дөләтләр ‛әза болмиған‚ дөләтләрдики мусулман җамаити вә аз санлиқ милләтләрниң һоқуқи, иззәт-һөрмити, диний вә мәдәнийәт кимликини қоғдиши керәк, дейилгән. Улар бир қисим дөләтләрдә шундақ қилди. Әмма хитайға кәлгәндә улар һоқуқни қоғдаш әмәс, һәтта хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики инсанийәткә қарши туруш җинайитини ақлишиға актип ярдәм бәрди. Бу толиму номуссизлиқ.”

Хитай һөкүмитиниң авази болған йәршари вақти гезити, “CGTN” вә тәңритағ тори қатарлиқларниң хәвәрлиридә дейилишичә, ма шиңруй бу өмәкни күтүвалғанда қилған сөзидә “хитай компартийәсиниң террорлуққа қарши туруш, муқимлиқни қоғдаш вә әсәбийликни түгитишни қанун бойичә алға силҗитип, шинҗаңдики һәр милләт хәлқниң һаятлиқ һоқуқи қатарлиқ асасий кишилик һоқуқини әң зор чәктә капаләтләндүргәнликини” илгири сүргән вә мундақ дегән:

“америка қатарлиқ ғәрб дөләтлиридики бәзи күчләр шинҗаңға алақидар ялған явидақ сөзләрни ойдуруп чиқирип, кишилик һоқуқни дәстәк қилип йәккә тәрәплик җазалашни йолға қойди. Бу, маһийәттә шинҗаңдики һәр милләт амминиң яшаш һоқуқи, тәрәққий қилиш һоқуқини қанунсиз тартивалғанлиқ, буниң арқисиға ‛шинҗаң арқилиқ хитайни чәкләш‚ тин ибарәт сиясий суйиқәст йошурунған.”

Хәвәрдә илгири сүрүлүшичә, ма шиңруйниң сөзидин кейин ислам һәмкарлиқ тәшкилати вәкилләр өмикидин малиниң сәуди әрәбистанида турушлуқ баш әлчиси, қошумчә ислам һәмкарлиқ тәшкилатида турушлуқ вәкили диал вә шундақла йәнә қирғизистан, буркина фасо, пәләстин, ирақ қатарлиқ дөләтләрниң ислам һәмкарлиқ тәшкилатида турушлуқ вәкиллири илгири кейин сөз қилип: “бу қетимқи екскурсийә арқилиқ ислам һәмкарлиқ тәшкилати билән хитайниң мунасивитиниң техиму зор тәрәққиятқа еришишини үмид қилимиз. Бу қетим шинҗаңда көргән аңлиғанлиримиз бәзи дөләтләрниң шинҗаң тоғрисидики баянлириниң пүтүнләй ялған явидақ икәнликини испатлиди, өз көзимиз билән көргәнлиримиз арқилиқ шинҗаңниң һәқиқий әһвалини техиму көп кишигә сөзләп беримиз” дегән.

Хәвәрдә йәнә, бу вәкилләрниң хитайниң уйғур елидики террорлуққа қарши көрүшини мәдһийәләп, “террорлуқ пүтүн инсанийәтниң ортақ дүшмини. Шинҗаң буниң үчүн ғайәт зор тиришчанлиқ көрситип, муһим мувәппәқийәтләргә еришипту. Бу, ислам һәмкарлиқ тәшкилатиға әза нурғун дөләтни пайдилиқ тәҗрибиләр билән тәминләйду. Бу қетимқи зиярәтни пурсәт билип, шинҗаң билән болған һәрқайси саһәләрдики достанә алмаштуруш вә әмәлий һәмкарлишишни йәниму илгири сүрүшни үмид қилимиз” дегәнлики баян қилинған.

Америкадики кишилик һоқуқ мутәхәссиси, доктор софи ричардсонниң дейишичә, ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң уйғур мәсилисидики бу позитсийәси униң хәлқарадики нопузи вә ишәнчлик дәриҗисигә еғир зиян беридикән. У мундақ дәйду:

“ислам һәмкарлиқ тәшкилатиниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан дәһшәтлик зиянкәшликлирини әйибләштин изчил һалда өзини тартиши униң ислам дининиң дуняви қоғдиғучиси болуш арзусиға вә бу органниң инавитигә зор зиян бериду. Бу органға болған ишәнчни йоқитиду.”

Ислам һәмкарлиқ тәшкилати болса өз тор бетидә бу юқири дәриҗилик вәкилләр өмикиниң хитай ташқи ишлар министирлиқиниң тәклипигә бинаән хитайға қилған зиярити һәққидә қисқичә бир хәвәр бәргән. Хәвәрдә мундақ дейилгән:

“учришишта ислам һәмкарлиқ тәшкилати вә униңға әза дөләтләр билән хитай оттурисидики мунасивәттики иҗабий илгириләш, шундақла һәрқайси саһәләрдики һәмкарлиқни йәниму илгири сүрүшниң йоллири музакирә қилинди. Һәр икки тәрәп ислам һәмкарлиқ тәшкилати билән хитай оттурисидики иҗабий сөһбәтни қәдирләп, мусулман җамаитиниң хитайдики орни қатарлиқ һәр хил ортақ мәнпәәтләр үстидә музакирә елип барди”.

Ислам һәмкарлиқ тәшкилати өмәкниң бейҗиңдики учришиши һәққидә юқириқидики хәвәрни бәргән болсиму, бирақ униң 16-өктәбирдин 19-өктәбиргичә уйғур елидики зияритигә даир бир нәрсә демигән. Хәвәр “вәкилләр өмики йәнә тйәнҗин вә шинҗаң уйғур аптоном районини зиярәт қилип, мусулман җамаитиниң турмуш әһвали вә параванлиқи һәққидә чүшәнчигә еришиду” дегән җүмлиләр билән аяғлашқан.