Islam hemkarliq teshkilati xitayning Uyghur siyasitini ochuq-ashkara qollidi

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman solda xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2019-Yili 22-féwral, béyjing.

Islam hemkarliq teshkilatigha eza döletler we bash katibat bashqarmisining wekilliridin terkib tapqan yuqiri derijilik bir wekiller ömiki 16-öktebirdin 19-öktebirgiche Uyghur élining ürümchi, turpan we qumul qatarliq jaylirida ziyarette bolghan. Xitay kompartiyesi merkiziy komitéti teyinligen Uyghur aptonom rayoni partkom sékrétari ma shingruy bolsa bu ömekni kütüwalghanda “Islam hemkarliq teshkilatining xelq'ara sehnide shinjangni zor küch bilen qollighanliqigha rehmet éytimen” dégen.

Derweqe, islam hemkarliq teshkilati xitay hökümiti 2017-yili Uyghur élide gherb démokratik döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atiliwatqan wehshiyliklerni yolgha qoyghandin buyan xitay hökümitining teklipi bilen Uyghur élige köp qétim sayahetke bérip, xitay hökümitining teshwiqatigha masliship kelgenidi.

Bu nöwetlik ömekke islam hemkarliq teshkilati bash sékrétarining siyasiy ishlargha mes'ul yardemchisi yoséf eldobay (Yousef AlDobeay) yétekchilik qilghan. Bu ömek, eza döletlerning wekilliri, bash katibat bashqarmisining xadimliri we islam hemkarliq teshkilatining kishilik hoquq komitéti (IPHRC) ning mes'ulliridin bolup, jem'iy 32 kishidin terkib tapqan. Ömek 14-öktebir küni béyjingda xitay mu'awin tashqi ishlar ministiri déng li teripidin qobul qilin'ghan we xitay kommunistik partiyesi merkizi birliksep bölümining diniy ishlargha mes'ul emeldarliri bilen uchrashqan.

Islam hemkarliq teshkilatining bu ziyariti xitayning hökümet axbaratliri we uning chet ellerge qaritilghan in'glizche xewer torlirida köplep tarqitilghan bolup, uningda “Islam hemkarliq teshkilati wekiller ömikining shinjangdiki tinchliq we tereqqiyattin qattiq heyran bolghanliqi we xitayning térrorluqqa qarshi turush tirishchanliqlirini medhiyeligenliki” bayan qilin'ghan.

Biz islam hemkarliq teshkilatidin, ular bu ziyaretke chiqishtin awwal Uyghur kishilik hoquq organliri bilen körüshüp, ulardin melumat alghan-almighanliqi, chet ellerdiki musteqil organlarning doklatlirida déyiliwatqan wehshiylikler bilen xitay hökümitining dölet teshwiqati arisidiki perqni ayrish üchün qandaq tedbir qollan'ghanliqi, xitay hökümitining teklipi bilen köp qétim rayon'gha barghandin kéyin Uyghurlar uchrawatqan mesililerni hel qilishqa munasiwetlik qandaq konkrét pilanliri barliqini sorap béqish üchün, mezkur teshkilat bilen hem téléfon hem élxet yolliri arqiliq alaqe qilghan bolsaqmu bir jawabqa érishelmiduq.

Lékin, amérikadiki erkinlik sariyining tetqiqat bölümi mudiri wang yachiyuning radiyomizgha déyishiche, islam hemkarliq teshkilati we uning eza döletliri bashqa birqisim döletlerde yüz bériwatqan islamfobiye (islamgha öchmenlik qilish) heriketlirini eyiblep, uyerdiki musulmanlarning hoquqini qoghdighan bolsimu, biraq xitaygha kelgende pütünley meghlup bolghan. Wang yachyu xanim élxétide mundaq dégen:

“Islam hemkarliq teshkilatining nizamnamiside barliq eza döletler ‛eza bolmighan‚ döletlerdiki musulman jama'iti we az sanliq milletlerning hoquqi, izzet-hörmiti, diniy we medeniyet kimlikini qoghdishi kérek, déyilgen. Ular bir qisim döletlerde shundaq qildi. Emma xitaygha kelgende ular hoquqni qoghdash emes, hetta xitay hökümitining shinjangdiki insaniyetke qarshi turush jinayitini aqlishigha aktip yardem berdi. Bu tolimu nomussizliq.”

Xitay hökümitining awazi bolghan yershari waqti géziti, “CGTN” we tengritagh tori qatarliqlarning xewerliride déyilishiche, ma shingruy bu ömekni kütüwalghanda qilghan sözide “Xitay kompartiyesining térrorluqqa qarshi turush, muqimliqni qoghdash we esebiylikni tügitishni qanun boyiche algha siljitip, shinjangdiki her millet xelqning hayatliq hoquqi qatarliq asasiy kishilik hoquqini eng zor chekte kapaletlendürgenlikini” ilgiri sürgen we mundaq dégen:

“Amérika qatarliq gherb döletliridiki bezi küchler shinjanggha alaqidar yalghan yawidaq sözlerni oydurup chiqirip, kishilik hoquqni destek qilip yekke tereplik jazalashni yolgha qoydi. Bu, mahiyette shinjangdiki her millet ammining yashash hoquqi, tereqqiy qilish hoquqini qanunsiz tartiwalghanliq, buning arqisigha ‛shinjang arqiliq xitayni cheklesh‚ tin ibaret siyasiy suyiqest yoshurun'ghan.”

Xewerde ilgiri sürülüshiche, ma shingruyning sözidin kéyin islam hemkarliq teshkilati wekiller ömikidin malining se'udi erebistanida turushluq bash elchisi, qoshumche islam hemkarliq teshkilatida turushluq wekili di'al we shundaqla yene qirghizistan, burkina faso, pelestin, iraq qatarliq döletlerning islam hemkarliq teshkilatida turushluq wekilliri ilgiri kéyin söz qilip: “Bu qétimqi ékskursiye arqiliq islam hemkarliq teshkilati bilen xitayning munasiwitining téximu zor tereqqiyatqa érishishini ümid qilimiz. Bu qétim shinjangda körgen anglighanlirimiz bezi döletlerning shinjang toghrisidiki bayanlirining pütünley yalghan yawidaq ikenlikini ispatlidi, öz közimiz bilen körgenlirimiz arqiliq shinjangning heqiqiy ehwalini téximu köp kishige sözlep bérimiz” dégen.

Xewerde yene, bu wekillerning xitayning Uyghur élidiki térrorluqqa qarshi körüshini medhiyelep, “Térrorluq pütün insaniyetning ortaq düshmini. Shinjang buning üchün ghayet zor tirishchanliq körsitip, muhim muweppeqiyetlerge érishiptu. Bu, islam hemkarliq teshkilatigha eza nurghun döletni paydiliq tejribiler bilen teminleydu. Bu qétimqi ziyaretni purset bilip, shinjang bilen bolghan herqaysi sahelerdiki dostane almashturush we emeliy hemkarlishishni yenimu ilgiri sürüshni ümid qilimiz” dégenliki bayan qilin'ghan.

Amérikadiki kishilik hoquq mutexessisi, doktor sofi richardsonning déyishiche, islam hemkarliq teshkilatining Uyghur mesilisidiki bu pozitsiyesi uning xelq'aradiki nopuzi we ishenchlik derijisige éghir ziyan béridiken. U mundaq deydu:

“Islam hemkarliq teshkilatining xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan dehshetlik ziyankeshliklirini eyibleshtin izchil halda özini tartishi uning islam dinining dunyawi qoghdighuchisi bolush arzusigha we bu organning inawitige zor ziyan béridu. Bu organ'gha bolghan ishenchni yoqitidu.”

Islam hemkarliq teshkilati bolsa öz tor bétide bu yuqiri derijilik wekiller ömikining xitay tashqi ishlar ministirliqining teklipige bina'en xitaygha qilghan ziyariti heqqide qisqiche bir xewer bergen. Xewerde mundaq déyilgen:

“Uchrishishta islam hemkarliq teshkilati we uninggha eza döletler bilen xitay otturisidiki munasiwettiki ijabiy ilgirilesh, shundaqla herqaysi sahelerdiki hemkarliqni yenimu ilgiri sürüshning yolliri muzakire qilindi. Her ikki terep islam hemkarliq teshkilati bilen xitay otturisidiki ijabiy söhbetni qedirlep, musulman jama'itining xitaydiki orni qatarliq her xil ortaq menpe'etler üstide muzakire élip bardi”.

Islam hemkarliq teshkilati ömekning béyjingdiki uchrishishi heqqide yuqiriqidiki xewerni bergen bolsimu, biraq uning 16-öktebirdin 19-öktebirgiche Uyghur élidiki ziyaritige da'ir bir nerse démigen. Xewer “Wekiller ömiki yene tyenjin we shinjang Uyghur aptonom rayonini ziyaret qilip, musulman jama'itining turmush ehwali we parawanliqi heqqide chüshenchige érishidu” dégen jümliler bilen ayaghlashqan.