Kaliforniye uniwérsitétida Uyghur ana tili uchrawatqan xirislar we uni saqlap qélish mesilisi muhakime qilindi

20-Noyabir küni kaliforniye uniwérsitéti los-anjélis (UCLA) shöbiside “Diyasporadiki Uyghur miras tili ma'aripi” namliq ilmiy muhakime pa'aliyitide abduweli ayup léksiye sözlewatidu. 2024-Yili 20-noyabir, los-anjélis

2016-Yili 9-ayda xitay hökümiti Uyghur ana tilini resmiy yosunda ma'arip oqutushidin chekligendin kéyin bashlighan zor kölemlik tutqun herikitide ana til ma'aripi üchün xizmet qilghan Uyghur ziyaliylirini tunji zerbe nishani qilghanidi. Uyghur tili ma'aripining emeldin qaldurulup, xitay tili ma'aripining uning ornigha dessitilishi Uyghur tilining bundin kéyinki mewjutluqigha nisbeten zor xiris dep qariliwatqan bolup, u chet ellerdiki Uyghur ziyaliylirini endishige séliwatqan bir mesile bolup qalghanidi.

Mana bu mesile yéqindin buyan amérikaning kaliforniye ishtatigha jaylashqan kaliforniye uniwérsitétida anglitildi. Bu muhakime pa'aliyetliride ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup we bir qanche neper amérikaliq tilshunas we Uyghurshunaslar ilmiy doklat bergen. Abduweli ayup ependi kaliforniye uniwérsitétining los-anjélistiki shöbisi (UCLA), santa barbara shöbisi (UCSB) we kaliforniye uniwérsitétining irwin shöbisi (UCI) hemde jenubiy kaliforniye uniwérsitéti (USC) qatarliqlarda teklipke bina'en Uyghur ana tili heqqide mexsus doklat bergen.

Kaliforniye uniwérsitéti santa barbara (UCSB) shöbisining tilshunasliq penliri boyiche oqutquchisi, Uyghur tilshunasliqi mutexessisi maykil fidlér (Michael Fiddler) kaliforniye uniwérsitéti qarmiqida ötküzülgen bu léksiye pa'aliyetlirining orunlashturghuchilirining biri. U radiyomizgha qilghan sözide amérikadiki nopuzluq uniwérsitétlarning biride Uyghur ana tili heqqide léksiye bérish pa'aliyiti uyushturushning ehmiyiti heqqide toxtilip ötti. U bizge mundaq dédi:

“Yéqinqi bir qanche yildin buyan dunyada yüz bériwatqan nurghun bashqa dunyawi kirizislar sewebidin Uyghur mesilisi diqqettin chüshüp qéliwatidu. Nurghun kishiler bu mesilige yéterlik köngül bölmeywatidu. Shunga biz bu pa'aliyetler arqiliq Uyghurlarning mesilisige qaytidin diqqet tartishni, bu kirizisni uniwérsitétlarda, oqutquchilar we oqughuchilarning semige sélishni toghra taptuq.”

Melum bolushiche, abduweli ayup ependi 20-noyabir küni kaliforniye uniwérsitéti los-anjélis (UCLA) shöbiside orunlashturulghan “Diyasporadiki Uyghur miras tili ma'aripi” namliq ilmiy muhakime pa'aliyitide sözligen. Bu pa'aliyette u nuqtiliq halda chet ellerdiki Uyghur ana tilini saqlap qélish tirishchanliqi heqqide melumat bergen.

Abduweli Ayup

Bu pa'aliyette yene, kanzas uniwérsitéti tilshunasliq piroféssori, Uyghur tilshunasliqi boyiche köp yillar tetqiqat qilghan doktor ari'én dwyér, indi'ana uniwérsitéti piroféssori, ottura asiya rayoni til merkizining mudiri gülnisa nazarowa, kaliforniye uniwérsitéti dotsénti tanya iwanowa-sulliwan, mariland uniwérsitéti tilshunasliq piroféssori mariya polinskiy qatarliqlarmu qatniship doklat bergen.

Maykil fidlérning bizge déyishiche, bu pa'aliyetler Uyghur ana tili duch kéliwatqan xirislarni tetqiq qilish, öginish we öz'ara pikir almashturush üchün ehmiyetlik bir sorun bolghan. U mundaq deydu:

“Hazir chet ellerde Uyghur ana tili ma'aripini saqlap qélish üchün nurghun tirishchanliq körsitiliwatidu. Bu intayin muhim dep oylaymen. Bu pa'aliyetlerde bu téma nahayiti diqqet qozghidi. Uning üstige, Uyghur mesilisi bilen tonushluq bolghan akadémiklar hemde yene ana til kirizisigha duch kelgen bashqa milletlerning mesililirini tetqiq qilghan tetqiqatchilar bir yerge jem bolup, öz'ara pikir almashturdi. Tejribilirini ortaqlashti. Bu kirizisqa téxi yéngi duch kelgen chet ellerdiki Uyghurlar üchün élip éytqanda bashqa milletlerning tejribiliridin paydilinish intayin muhim, dep qaraymen.”

Abduweli ayup ependining léksiye pa'aliyetliri dawamida u Uyghur ana tili heqqide léksiye anglighuchilarning so'allirighimu jawab bergen.

Abduweli ayup ependining radiyomizgha déyishiche, u bu yighinlarda nuqtiliq qilip Uyghur ana tilining peydinpey ma'ariptin siqip chiqirilishi we xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqidiki yataqliq mekteplerning roli üstide toxtalghaniken.

Yuqiridiki uniwérsitétlarda uyushturulghan bu Uyghur ana tili heqqidiki léksiyeler dawamida yene, “Maskining arqisida” namliq höjjetlik filimni qoyush pa'aliyitimu ötküzülgen bolup, bu arqiliq bu uniwérsitétlarda Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet heqqidiki tonush östürülgen.

“Maskining arqisida” namliq höjjetlik filimda abduweli ayup ependi 2022-yili5-ayda gérmaniyede panahliq tilep turuwatqan, eyni waqitta Uyghurlarni tutush we qiynap soraq qilishqa biwasite qatnashqan sabiq xitay saqchisi bilen körüshken jeryani we uningdin türmidiki qiyin-qistaqlar we Uyghurlarni keng kölemde tutush siyasitining yürgüzülüshi heqqide so'al sorap, sabiq xitay saqchisi bilen yüzlishishi we bu jeryanda ichki dunyasida yüz bergen keskin toqunushlar bash téma qilin'ghan. “Maskining arqisida” namliq mezkur höjjetlik filim bu yil 10-ayda norwégiyening ikkinchi chong shehiri bérgénde ötküzülgen eng chong höjjetlik filim féstiwalida mukapatqa érishken.

Abduweli ayup Uyghur mesilisini uniwérsitétlarda anglitishning Uyghur mesilisini yenimu keng we yenimu heriketchan qollashqa érishish pursiti bilen teminleydighanliqini bildürdi.