Kishilik hoquqni közitish teshkilati Uyghurlargha qaritilghan insaniyetke qarshi jinayetning dawamlishiwatqanliqini bildürdi

Ürümchi bilen turpanning ariliqigha sélin'ghan chong tiptiki “Terbiyilesh lagéri” ning bir yandin körünüshi. 2021-Yili 23-aprél, dawanching.

Xelq'aradiki nopuzluq kishilik hoquq organliridin kishilik hoquqni közitish teshkilati 13-yanwar küni özining 2022-yilliq dunya kishilik hoquq doklati élan qilip, xitayning Uyghurlargha qarita dawamliq insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini bildürgen. 764 Betlik doklatta, dunyaning ötken bir yilliq démokratiye, kishilik hoquq tereqqiyati, démokratiye, kishilik hoquq duch kelgen xirislar we dunyadiki 100 din artuq döletlerning bu jehettiki ehwali yorutup bérilgen.

Xitayning ötken bir yilliq kishilik hoquq weziyiti, bolupmu uning Uyghurlar rayonidiki siyasiti heqqide ayrim toxtilip, xitay da'irilirining “Shinjangdiki Uyghurlar we bashqa türkiy musulmanlargha qarita insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqi”, “Sadir qilin'ghan ziyankeshlikler keng kölemde xalighanche tutqun qilish, qiynash, mejburiy ghayib qilish, keng kölemlik nazaret, medeniyet we diniy ziyankeshlik, a'ililerni ayrish, xitaygha mejburiy qayturush, mejburiy emgek, jinsiy zorawanliq we tughush hoquqigha dexli-teruz qilish qatarliqlarni öz ichige alidighanliqi” tekitlen'gen.

Bu mezkur xelq'araliq kishilik hoquq orginining tunji qétim xitayning Uyghur élide “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qilghanliqini doklat sheklide höjjetleshtürüshidur. Doklatta körsitilishiche, 2021-yili shinjangdin tarqalghan xewerler intayin cheklik bolup, da'irilerning cheklishi seweblik eslidinla uchur élish we bérish cheklik bolghan mezkur rayonda bu korona wirusi tüpeyli téximu qiyinlashqan.

Bu teshkilatning ijra'iye diréktori kénnés rus, xitayning Uyghur we bashqa türkiy musulmanlargha qaratqan herikitini resmiy “Insaniyetke qarshi turush jinayiti” dep xulase chiqarghanliqini bildürdi. U bu sözni 13-yanwar yilliq doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzülgen tor axbarat yighinida éytqan. Kénnés rosning bu heqtiki su'alimizgha bergen jawabida körsitishiche, bu xulase xitayning qilmishi bilen birdeklikke ige iken.

Kénnés rus mundaq dédi: “Xitay hökümitining shinjangdiki Uyghur we bashqa türkiy musulmanlargha qarita insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqidin köpchilik kishining xewiri bar. Kishilik hoquq közitish teshkilati bu toghrisida resmiy xulase chiqardi. Uning bu insaniyetke qarshi turush jinayiti Uyghurlarning keng kölemlik tutqun qilinip, diniy étiqadi, tili, medeniyitidin waz kéchishke mejburlinishi bilen birdeklikke ige. Bu men héchqachan körüp baqmighan eng qattiq nazaret sistémisini öz ichige alghan bolup, buningda siz nazaretsiz héchqandaq yerge barmaymiz”.

U yene Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini cheklesh toghrisida toxtaldi. Uning körsitishiche, Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini cheklesh uninggha shérik bolushning aldini élishtiki zörüriyet iken.

Kénnés rus mundaq deydu: “Yéqinqi bir qanche yil ichide melum sandiki kishiler tutup turushtin mejburiy emgekke yötkeldi. Mejburiy emgek yéngi tesis qilin'ghan. Amérika hökümiti téxi yéqindila qanun chiqirip, shinjangda ishlen'gen herqandaq mehsulatning mejburiy emgekte ishlepchiqirilmighanliqini ispatlimighuche import qilishni cheklidi. Halbuki, buni ispatlash mumkin emes, chünki xitay hökümiti shinjangdiki teminat zenjirini tekshürüshke yol qoymaydu. Shunga, bu biz bashqa döletlerning amérikigha egishishini körüshni xalaydighan bir pishang. Bu ijabiy ish bolghanliqi üchünla emes, belki mejburiy emgekke shérik bolushning aldini élishtiki zörüriyet bolghanliqi üchündur”.

Doklatta, tetqiqatchi rahile dawutni öz ichige alghan bezi Uyghurlarning “Térrorluqqa qarshi qattiq zerbe bérish herikiti” de ghayib bolghanliqi, uning atalmish jinayiti, qanche yil késilgenliki we qeyerde ikenliki éniq emesliki, méhray erkin, yaqup haji, mirzahit kérimdek tetqiqatchi, tijaretchi we yazghuchilarning tutqunda ölgenliki, bezi Uyghurlarning mal-mülkini musadire qilinip, 21 kishige a'it bolghan 84 milyon 800 ming dollar mal-mülkining kim'artuq qilip sétilghanliqi tekitlen'gen.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul aliy derijilik tetqiqatchisi maya wangning éytishiche, ötken yili xitayning Uyghurlar rayonidiki “Insaniyetke qarshi jinayiti” dawamlashqan bolsimu, biraq xitayni jawabkarliqqa tartishta yéterlik konkrét tedbirler yürgüzülmigen. Maya wang 13-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, bu jehette 2022-yili téximu köp heriketlerni bolushini ümid qildi.

Maya wang: “Biz bashqa hökümetlerning bolupmu amérika, shundaqla melum jehettin yawropa ittipaqiningmu bu depsendichilikte emeldarlarni jawapkarliqqa tartish toghrisidiki bezi ümidwar bisharetlirini körüwatimiz. Shundaqtimu qollan'ghan konkrét tedbirlerni bu depsendichilikning éghirliqigha sélishturghili bolmaydu. Shunga, biz 2022-yili jawabkarliqqa tartish jehette téximu köp heriketlerning bolushini ümid qilimiz” dédi.

Uning körsitishiche, eger xelq'ara jem'iyet xitayning béyjing qishliq olimpikige qarita bésimni kcheymigiche xitay özining siyasitide özgirish hasil qilishni oylashmasliqi mumkin iken.

Maya wang mundaq deydu: “Chén chüen'go toghrisidiki qararning konkrét ijra'atining qandaq mene ipadileydighanliqi nahayiti ochuq we éniq. Men xitay hökümitining depsendichilikni dawamlashturushi we rayon'gha a'it uchurlarni tosushigha qarap, uning türkiy musulmanlirigha bolghan pozitsiyeside körünerlik özgirish bolmaydighanliqini éytalaymen. Yene bir söz bilen éytqanda bu jazalash dawamlishidu, özgirish bolmaydu dégenlik. Lékin méningche xelq'ara tenqidning zoriyishi, béyjing qishliq olimpikigha qaritilghan bésim, belkim xitayni özgirishni olishishqa mejburlishi mumkin” dédi.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining axbarat yighinida kénnés rus, b d t bash katipini antoniy gutérrisni tenqid qildi. Uning éytishiche, gutérrisning béyjing qishliq olimpikige bérishni qarar qilishi bek epsuslinarliq iken.

U mundaq deydu: “Epsuslinarliqi b d t bash katipi antoniy gutérris béyjinggha bérishni pilanlidi. U buninggha özining xizmiti bek aldirash bolsimu, waqit ajratqan. Eger u baridighan bolsa, men uning bir yolini tépip shinjang toghrisida sözlishini ümid qilimen. Epsuslinarliq yéri hetta u 2-qarar wezipisini atquruwatqan, xitayning uninggha tosqunluq qilip, uning ghayisigha buzghunchiliq qilishidin ensirishining hajiti bolmisimu, u yenila dunyadiki eng éghir basturush yüz bériwatqan shinjang toghrisida sözlimidi. Bu uning exlaqiy ölchemni pütünley nezerde tutmighanliqidur”.

Kishilik hoquq közitish teshkilatining doklatida yene, bezi qoshna hökümetler xitayning ziyankeshlik qilishini qolaylashturush bilen eyiblen'gen. Doklatta, qazaqistanning ötken yili 9-ayda amérikiliq rus tetqiqatchi yéwgéniy buninning qazaqistan'gha kirishini chekligenliki, türkiyening d u q re'isi dolqun eysani kirgüzmigenliki, afghanistandin tartip marakeshke qeder bolghan döletlerdiki Uyghurlarning xitaygha qayturulush endishiside yashaydighanliqi tekitlen'gen.