Altay wilayiti élan qilghan mukapat, yerlik milletler ortaq uchrawatqan zulumning ipadisi, dep qaraldi

Muxbirimiz irade
2017.04.14
qeshqer-saqchi-herbiy-uyghur-qarshiliq.jpg Kocha charlawatqan xitay qoralliq küchliri. 2014-Yili 3-mart, qeshqer.
Imaginechina

Altay wilayiti charshenbe küni uqturush chiqirip, térrorluqqa a'it gumanliq ehwallarni pash qilghanlarni 5 milyon yüen'giche bolghan yuqiri mukapat sommisi bilen tartuqlaydighanliqini jakarlidi. Uyghur élining shimaligha jaylashqan we qazaq nopusini asas qilghan altayda hazirghiche bir jiddiy ehwal körülmigen bolsimu, emma oxshash uqturushning élan qilinishi diqqet qozghidi.

Altay wilayetlik jem'iyet amanliqini omumyüzlük bashqurush hey'iti we altay wilayetlik térrorluqqa qarshi turush xizmiti rehberlik guruppisi birlikte charshenbe küni “Ammining térrorluq jinayi qilmishlirigha a'it yip uchlirini pash qilishni mukapatlashqa da'ir qarari” ni élan qilghan. Mezkur qarar altay kündilik xewerler géziti we shuningdek altay wilayitining ündidaridiki sehipisi we kéyin jenubiy junggo seher gézitide keng xewer qilindi.

Uning mezmunidin qarighanda, altaydiki hökümet organliri we bashqa muhim organlargha térrorluq hujum qilish pilanini pash qilghanlarni 5 milyon yüendin 3 milyon yüen'giche, qoral yaki partlatquch yasighanlarni pash qilghanlarni 4 milyon, chégradin kirgen yaki chiqqan térrorchilargha a'it uchur bilen teminligenlerni 3 milyon, chet'ellerdiki térrorchilargha pul yardem qilghanlarni pash qilghanlarni 2 milyon yüen mukapat bilen tartuqlaydiken.

Uningda yene, zorawanliq-térrorluqqa a'it widiyolarni, resimlerni yasap tarqatqanlar, bashqilarni térrorluqqa, milliy bölgünchilikke küshkürtkenler, nimkesh mashina élip-satqan, suyuqlandurulghan gaz alghan gumanliq ehwallar, topliship beden chéniqturush qatarliq ehwallar we kishilermu birdek térrorluqqa da'ir gumanliq ehwallar qatarigha kirgüzülüp ayrim-ayrim mukapat sommisi békitilgen.

Amérika kaliforniye uniwérsitétining panoma instituti oqutquchisi doktor dru glednéy ependi xitay hökümiti Uyghur élide éliwatqan bundaq tedbirlerni chékidin ashqan gumanxorluq késellikige oxshitip, xitay hökümitining chapiqini alimen dep, jirtaq qiliwatqanliqni bildürdi.

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti radikal islam we térrorluq mesiliside Uyghur élining pakistan'gha yaki hindistan'gha oxshap qélishining aldini élish üchün radikalliqqa yaki öktichilikke kichikkine bolsimu bir purset bermeslikke tirishiwatidu. Lékin méning qarishimche, bu weziyetni téximu nacharlashturuwétidu. Chünki insanlargha qanche bésim qilsa naraziliqmu qarshiliqmu shunche küchiyidu. Uning üstige meyli qanchilik qattiq bixeterlik tedbirliri élinishidin qet'iynezer eger bir kishi qattiq narazi bolup, zorawanliq herikiti qilimen dése, u haman uning bir amalini tapidu. Eger xitay hökümiti heqiqiy térrorluq weziyiti bilen yüzleshmeymen dése, u halda u bundaq bésim siyasetlirini özgertishi kérek.”

Bu yil 14-féwral küni xoten wilayitining guma nahiyiside pichaqliq hujum weqesi yüz bergendin kéyin xoten wilayiti birinchi bolup mana bu 5 milyon yüen'giche baridighan yuqiri mukapat sommisini élan qilghan idi. Emma Uyghur élining shimaligha jaylashqan we qazaq nopusini asas qilidighan altay wilayitide bundaq bir uqturush chiqishi diqqet qozghidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, weziyet analizchisi ilshat hesen ependi bolsa sözide Uyghur élide yerlik milletlerning hemmisi xitay hökümitining siyasetlirining ziyinigha uchridi, dep eskertti.

Shuning bilen birge, bu yil martta Uyghur rayon da'iriliri 11 kishini “Qanun'gha xilap uchur tarqatti” dégen jinayet bilen bir terep qilghan we ularning ichidiki bir nepiri qazaq millitidin idi.

Uyghur rayonluq partkom we hökümetning awazi hésablinidighan tengritagh tori bu heqtiki xewiride, bu 11 kishining tizimlikini bergende qazaq millitidin bolghan bu kishini birinchi orun'gha tizip, uni dini radikalliqqa a'it widiyo körgen, wez éytqan widiyolarni körüp kompyutérida saqlighan dégen jinayetni békitken.

Xitayda bir qeder erkin we oxshimighan pikirdiki maqale-xewerlerni élan qilish bilen tonulghan, shangxey birleshme axbarat guruppisigha qarashliq “6-Ton” namliq tor bette yéqinda bir qazaq yazghuchi Uyghur élidiki qazaqlarning weziyiti heqqide bir parche maqale élan qilghan idi.

Maqaliside özini “Mahire” dep tonushturghan bu qazaq qizi qazaqlar uchrawatqan mesililerni mundaq bayan qilghan: “Kichikimde men da'im altay taghlirida yashaydighan hammamning yénida turattim. U tolimu sap we jennettek bir yer idi. Bipayan asmanda uchuwatqan qushlarning awazliri anglinip turatti. Qishta bu tagh qélin qarlar bilen qaplinip kétetti. Hammam bizge changgha yasap béretti. Kéchiliri bolsa börilerning huwlashlirini anglayttuq. Emma bularning hemmisi bir eslime bolup qaldi. Bu yerge qurulghan kömürkanliri we yaghachchiliq sana'iـti tebi'iy ormanlarni asasen dégüdek weyran qilip boldi, baliliq eslimilirimni bézigen yawayi haywanlarmu yoqap ketti. Nurghun nersiler özgerdi. Men bashlan'ghuch mektepte waqtimda pütün derslirimiz ana tilim qazaqchida ötületti. Lékin hazir chong boluwatqan qazaq baliliri qazaqche sawatini yoqatti ular hetta qazaqchini rawan sözliyelmeydighan bolup ketti... Yeni biz yérimizdin, tilimizdin ayrilduq. Elwette biz bundaq bolushini xalimiduq, lékin tallash imkanimiz yoq idi...”

Bu heqte toxtalghan ilshat hesen ependi xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirining yalghuz Uyghurlarnila assimilyatsiye qilish emes, belki barliq yerlik milletlerge qaritilghanliqini, uningda peqet waqit perqi barliqini eskertti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.