Xotendiki tekshürüsh ponkitlirida Uyghurlar bilen xitaylargha ayrim ötüsh ishiki qurulup, mexsus Uyghurlarni tekshürüsh yolgha qoyulghan
2017.08.17
Xitay hökümiti ilgiri xoten shehiri, xoten wilayitige qarashliq her qaysi nahiyiler, yéza-kent, ahaliler rayoni, bazar we mehellilerning kirish-chiqish éghizlirigha chaza qurup, chazilarda tekshürüsh élip barghan. Kirgen-chiqqanlarni kimlik we réntgén'gha sélip tekshürüshni yolgha qoyulup kelgen idi.
Yéqinda ashkarilinishiche, da'iriler xotenning her qaysi jayliridiki pütün chazilarda Uyghurlargha ayrim, xitaylargha ayrim ishik qurulup, Uyghurlarni kimlikige qarap we réntgén'gha sélip ötküzüshni yolgha qoyghan. Xitay puqralirigha bolsa mexsus yéshil ishik échip bérilgen bolup, ular héchqandaq tekshürüshke uchrimaydiken. Yéqinda qeshqerdin xoten'ge bérip kelgen Uyghur tijaretchi, özining xoten'ge kirish éghizidiki bir chazida xitaylar ötidighan yolgha kirip qélip saqchilar teripidin tosuwélin'ghanliqini bildürdi. Uning bildürüshiche, saqchilar uninggha “Bu yoldin peqet xitaylarla ötidu” dégen.
Tijaretchi: men özüm qeshqerdin, biz xizmet munasiwiti bilen xoten'ge barghan. Barghanda bizge xotenning kirish éghizida yoluqqan birinchi mesile, biz sol terepni bésip méngiptuq. Qarisaq mashina, öchiret azken shu yolgha kirduq. Kirsek bir xitay saqchi bilen Uyghur saqchi yügürüp keldi aldimizgha. Buyaqtin sen mangsang bolmaydu dep. Men némishqa mangsaq bolmaydu désem, bu, xitaylargha alahide qilip échilghan yol. Shunga bu yolda mangsang bolmaydu. Sen ongni bésip mangisen. Ongni bésip mangsang, mashinangdiki nersiler tekshürülidu, dédi. Hetta mashinining téginimu réntgén'gha süretke alidighan qilip layihelewétiptiken, lékin pütmeptiken, mashinining tégini köridighan'gha.
Muxbir: bu weqe siler xoten'ge kiriwatqan waqitlarda, chazida yüz berdimu?
Tijaretchi: he'e, xoten'ge kiriwatqan chazida yüz berdi. Uningdin kéyin biz ashxanigha barduq. Xotendiki bir qeder yaxshiraq ashxanigha sawaqdashlarning orunlashturushi bilen. Barsaq, u yerdimu shu ishikning kirish éghizining töpige télékamira békitiglikken, u saqchixana bilen ahaliler komitétigha ulaqliqken. Eger, kirgen xitaylargha rahetsizlik peyda qilip, ularning bedinini tutidighan yaki tekshüreydighan ehwal bolup qalsa, shu ashxanini 15 kün taqash bilen birge, xojayini we nöwette turghan yardemchi saqchini apirip, unimu 15 künlük qamaydiken, unimu körduq. Kéyin biz özimizning qeshqer wilayitige ötsek, bu ehwal körülmidi. Men 2017-yili 3-ayning otturilirida barghan. Bu shu waqittiki xotenning ehwali. Biz xoten'ge barghan waqtida xéli yaxshi a'ililerning ichidimu bir jeynamazmu yoq, bu ehwalni körgen men. Méning bir sawaqdishimning ata-anisini yoqlap bardim men, ularning a'ilisi yekke tijaretchi idi. Sham waqti bolup qélip, uqmay jeynimaz soraptuq. Sorisaq, yotqanning kirlikini élip chiqip berdi bizge.
Muxbir: jeynimazni öyde saqlashqimu shara'it yoqmiken, xotenning weziyiti?
Tijaretchi: yoq, yoq. Hetta shu waqitta dubey, türkiyege sayahet bir mezgil ewj élip ketken waqitta élip kelgen qachilar, sayahet buyumlirining ichidiki ereb tiligha oxshighan nersiler bolsila, uning menisining néme bolushidin qet'iynezer shunimu chéqishqa bashlaptiken. A'ililerde 4-mayning palani küni omumyüzlük tekshürüsh bashlinidu, dep aldin bésharet bériptiken, öylerde ashundaq nersiler bolsa yighishturunglar dep. Shu ehwallarni körduq biz.
Muxbir: xoten'ge kirish éghizlirining hemmiside tekshürüsh chazisi barma?
Tijaretchi: bek jiq undaq chaza. Kimlik tekshürtüp, andin kéyin qolini égiz kötürtüp réntgén'gha oxshash mawu doxturxanilarda ishlitidighan nersilerdin ötüp andin kéyin kirimizken. Shuning ong teripini boghup Uyghur mangidighan, sol teripini boghup bir liniyini shu xenzular shertsiz, tosalghusiz ötidighan qilip lahiyelep qoyghaniken.
Muxbir: buninggha naraziliq bildürgili bolmamdu shu shara'itta?
Tijaretchi: yaq, unda qilidighan bolup qalsaq, belkim bizni saqchilar bilen tirkeshti, qarshiliq körsetti, dep oq chiqirishigha yaki shularning bolmighanda 15 kün qamap qoyushigha mejbur bolup qalimiz. Shunga, bizmu he'e maqul, diqqet qilayli, dep , hetta menmu hoduqup qorqup kettim. U shara'itta uninggha pozitsiye bildürüp, uning bilen detalash qilidighan shara'it yoq.
Bu tijaretchining bildürüshiche, xotende yolgha qoyulghan qattiq amanliq tedbiri bu rayondiki xitay puqralirining turmushigha bezi qulaysizliqlarni peyda qilip, ularning pikri we naraziliqini qozghighan. Shuning bilen yerlik da'iriler ularning yurtigha kétip qélishini tosush üchün ulargha bu xil alahide imtiyazlarni chiqarghan.
Biz peyshenbe küni mexsus xitay puqralirigha yasalghan “Yéshil ishik” ning ehwalini sürüshtürüp, xotendiki yerlik saqchi organlirigha téléfon qilduq. Xotendiki bir yerlik saqchi xadimi “Yéshil ishik” ning xitay puqralirigha yasalghanliqini étirap qilip, bu yol xenzular we qanun sistémisidikilerning ötüshige yasalghanliqini bildürdi.
Saqchi: awu chazidiki geptu bu, chazida emdi mawu qanun sistémisidiki kinishkisi barlar udul mangidu. Qanun sistémisida bolmighan mashinilar mawu bixeterlik tekshürüshke kirip, kimlikini tekshürtüp mundaq mangidu.
Muxbir: qanun sistémisi dégende bu saqchilarni körsitemdu yaki sot, teptish, edliye xadimlirini öz ichige alamdu?
Saqchi: hemmisi bar. Teptish hemmisi qétilidu.
Muxbir: ular ötüp kétiwéridu?
Saqchi: awular, xenzular ashu yerdin ötidu. Qalghanlarni bixeterlik tekshürüshidin ötküzüp, mundaq mangidu.
Muxbir: xenzularmu sol tereptin ötüp kétiwéridu?
Saqchi: he'e, ularmu udul ötidu. U sol terepte emes. U udul mangidighan yol. Qanun sistémisidikiler shu yoldin ötidu. Lékin qanun sistémisida emesler, mashinini tekshürtkech, kimlikni mashinigha sélip ötidu. Qanun sistémisi emes xenzular ötep kétiwéridu.
Muxbir: Uyghurlarning hemmisi tekshürtüsh kérekma?
Saqchi: yaq, Uyghurlarning hemmisi emes. Qanun sistémisida ishleydighanlarla ötüwéridu. Emdi Uyghur, xenzu dep ayrish bolup, yol ong tereptin kelgenlerge jazida tosaqliq eyna. Sol tereptikilerge udul méngishqa bolidu, dep taxtay chiqirighliq. Bu yoldin xenzular ötüp kétiwéridu.
Xoten xitay da'irilirining “3Xil küchler” ge zerbe bérishtiki nishanliq rayoni. Yerlik da'iriler 2016-yili 28-dékabir küni qaraqash nahiyiside, bu yil 2-ayda guma nahiyiside yüz bergen hujum qilish weqelirini bahane qilip, mezkur rayonda qattiq amanliq tedbirlirini yürgüzgen. Biraq bu tedbirler, kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan idi. Ular, xitay da'irilirining bu rayondiki amanliq tedbirlirining kishilik erkinlik , diniy étiqad we medeniyet hoquqigha éghir ziyankeshlik qiliwatqanliqini ilgiri sürüp kelgen.