Qazaq musapir sayragül sa'utbayning mesilisi metbu'atlar we közetküchiler arisida diqqet qozghimaqta

Melumki, üch aydin buyan qazaqistan ammiwi axbarat wasitiliride Uyghur élidin qazaqistan'gha chiqqan qazaq xanim sayragül sa'utbayning teqdiri toghriliq maqalilerning élan qilinishi dawam qilmaqta. Yéqinda qazaqistanning xitay bilen chégridash bolghan panfilof nahiyisining yarkent (yerket) shehiride ikki memliket chégrasini qanunsiz buzup ötkenlikide eyiblen'gen sayragül sa'utbay üstidin sot bashlan'ghan idi.

Yerlik ammiwi axbarat wasitilirining melumatlirigha qarighanda, mushu yilning 22-aprél küni sayragül sa'utbay “Qorghas” chégra ponkiti arqiliq qazaqistan'gha ötüp, bu yerde qélish heqqide qazaqistan hoquq qoghdash organlirini xewerdar qilmighan. Bir aydin kéyin u milliy bixeterlik komitéti teripidin qolgha élin'ghan. 

“Azadliq” radi'osida bérilgen “Xitaydin kelgen qazaq ayalni béyjinggha bermeslikni sorawatidu” namliq maqalidin melum bolushiche, sayragül sa'utbaygha munasiwetlik sot ishi 9-iyulda bashlinip, mushu kün'giche dawam qilmaqta. Sayragül sa'utbay “Qazaqistan chégrasidin qanunsiz ötkenlikide” eyiblenmektiken. Shu sewebtin uni memlikettin chiqiriwétishi mumkin iken. Yarkent shehiride ötken birinchi sot yighinigha 40 adem qatnashqan bolup, ularning ichide ötken yili astanada bolup ötken dunya qazaqlirining qurultiyida Uyghur élidiki qazaqlarning mesilisini kötürgen gérmaniyelik ömirxan altin we shundaqla qazaqlar mesilisi bilen shughulliniwatqan bir qatar pa'aliyetchiler bolghan.

Sayragül sa'utbayning yoldishi weli islam hem ularning ikki balisi qazaqistan puqraliqini alghan bolup, sayragül sa'utbay dölet xizmitide bolghanliqtin yerlik hakimiyet organliri uning höjjetlirini tartiwalghan iken. Shuning üchün u qazaqistan puqraliqini élish üchün höjjetlirini tapshuralmighan. Sayragül sa'utbay qazaqistan'gha ötüsh üchün qorghas tamozhna postida “Bir künlük wizisiz ruxset” ni paydilan'ghan. 

Mezkur maqalidin yene melum bolushiche, yéqinda yerlik ammiwi axbarat wasitiliri gérmaniyening “Xeter astidiki xelqler” hoquq qoghdash teshkilatining qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning namigha xet yazghanliqini xewer qilghan iken. Xette sayragül sa'utbayni xitaygha qayturup bermeslikni iltimas qilghanliqi, uni qayturup bergen teqdirde uning hayatigha xewp tughulush mumkinliki éytilghan. 

Mushundaq mezmundiki xet qazaqistan teripidinmu uyushturulup, buni qazaqistan xelq'ara insan heqliri we qanuni saqlash byurosi élan qilghan. Mezkur xet birleshken döletler teshkilatining bash katipi, mezkur teshkilat ezalirining rehberlirige, yunésko, yawropa parlaménti, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati qatarliq 67 xelq'ara teshkilatlargha yollan'ghan. Emdi qazaqistan xelqige hemde qazaqistan prézidéntigha yézilghan xet mundaq dep bashlinidu. “Sayragül sa'utbayning teqdiridin qazaq xelqi, qazaqistan jem'iyiti bilen xelq'ara teshkilatlar ensireydu. Xitay bu künde milyondin köp Uyghur, tibet, qazaq we bashqimu xelqlerning wekillirini sewebsiz türmige qamap, shu xelqlerning ana tilliri bilen medeniyitini sistémiliq yoqatmaqta we insan hoquqini buzushta dunyada aldinqi qatardiki ellerning birige aylandi. Xitayning insan hoquqini qopalliq bilen buzushtiki siyasitini ashkarilaydighan 60 tin oshuq maqaliler gwardiyandin bashlap köpligen gherbning metbu'atlirida élan qilindi.”

Xette “Qazaqistan ittipaqi” jem'iyiti, türkiy we ugro-fin xelqliri qurultiyi, ziyaliylar we jem'iyetler namidin munular, yeni “Sayragül sa'utbaygha qazaqistanda siyasiy panah bérish؛ u sotlan'ghan teqdirde birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquqliri höjjiti asasida jazasini qazaqistanda ötesh؛ bu ishning ijabiy hel qilinishigha biwasite jawabkarliq qazaqistan prézidénti, aliy sot, bash teptish mehkimisi, tashqi ishlar ministirliqi we milliy bixeterlik komitétidin mesilining xelq'araliq normilargha muwapiq ijabiy hel qilinishini 18 milyon qazaqistanliq we xelq'ara jama'etchilik namidin telep qilish” qatarliqlar iltimas qilin'ghan. 

Yerlik metbu'atlarda sayragül sa'utbay mesilisi bilen bir qatarda Uyghur élidiki terbiyilesh lagérliri heqqide xewerler pat-pat élan qilinip turmaqta. Mezkur lagérlar heqqide söz bolghanda bezide bashqa musulman xelqler, shu jümlidin Uyghurlarmu tilgha élin'ghan.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan sayragül sa'utbayning ishigha bashtin ariliship kéliwatqan “Ata yurt” xelq'ara yashlar birleshmisining rehbiri qidireli orazuli sayragül sa'utbayning ötkenki sotlarda Uyghur élidiki musulmanlarning terbiyilesh lagérlirigha qamiliwatqanliqi toghriliq pakitni yene bir qétim testiqlighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Sayragülni qazaqistanning jay-jayliridin qollap, xetler yéziwatidu. Shundaqla chet'eldin, yeni amérikidin, yawropadin insan heqlirini qoghdash teshkilatliridin xetler kéliwatidu. Buningdin tashqiri gérmaniye hökümiti bu mesilini kontrol astigha élip, gérmaniyening qazaqistandiki elchisige tapshurma berdi. Shundaqla yawropa ittipaqimu buni kontrol astigha almaqchi. Tünügün bolghan sotqa amérikidin >washin'gton pochtisi> gézitining muxbirliri keldi. Méningche, sot jeryani sayragülni boshitishqa yétip kelgendek turidu. Adwokat tünügün terep-tereptin kéliwatqan xetlerni, shundaqla xelq'ara balilarning hoquqini qoghdash kélishimini tapshurdi. Ene shuning bilen tonushush sewebidin sot 1-awghustqa qalduruldi. Bu qétim sayragülni qazaqistanning barliq jayliridin qollap kelgenlerning sani 100 din ashti”.

Qidireli orazulining éytishiche, 23-iyulda ötken sotta sayragülni qollap kéliwatqanlarning köpiyiwatqanliqi, shundaqla terep-tereplerdin xetlerningmu kéliwatqanliqi alahide tekitlen'gen iken. 

U yene mundaq dédi: “Xitayning konsulxanisi wekilliri qatnashti. Ular bizning tashqi ishlar ministirliqigha sotqa qatnishimiz dep ötünüsh bildürgen iken. Shunglashqa ularmu qatnishiwatidu. Emma ular bir qétimmu söhbet bermey, özlirini qachurup yüridu. Ötken sotlarda ulargha söz bérilmidi”.

Igilishimizche, “Ata yurt” xelq'ara yashlar birleshmisining küch chiqirishi bilen Uyghur élidin tarixiy wetini qazaqistan'gha köchüp kelgen qazaqlarning hoquqlirini qoghdash boyiche köpligen ishlar élip bérilmaqta, pa'aliyetler ötküzülmekte. Qazaq yashlirining bu pa'aliyetliri bolupmu qazaqistandiki qazaq tilliq metbu'atta keng türde yorutulup keldi. 

“Millet teqdiri” herikitining re'isi dost köshimning pikriche, qazaqistanliqlar, shu jümlidin barliq qazaqlar sayragül sa'utbayni qazaqistanda qaldurush, uninggha siyasiy panah bérish xahishida iken. Mubada u xitaygha qayturulsa, uning ömrige chong xewp tughulidiken. Dost köshim sayragül sa'utbay mesiliside qazaqistan hökümitining qandaq ehwalda boluwatqanliqini mundaq dep chüshendürdi: “Hökümet ikki ehwalda qaldi. Birinchidin, u yaqtin xitayning qismi bar. Sewebi axirqi sotlarda xitayning konsulxanisidin ademler kélip qatnashti. Méning oyumche, hökümet intayin qiyin ehwalda qaldi. Men buni chüshinip turuwatimen. Eger uni qaldursa, xitay hökümiti “Bizdin qéchip ketken ademni qaldurdung” dégen sözi bolidu. Eger uni qaytursa xelq ichide naraziliq peyda bolidu. Men hökümetning bu ehwaldin qandaq chiqidighanliqini bilmey turimen. Ishning kiyinge qaldurulghanliqimu shuningdin bolush kérek. Hökümitimiz bir qarargha kélelmeywatidu”.

Dost köshim sayragül sa'utbay mesiliside shexsen qazaqistan we xitay rehberlirining yaxshi qoshnidarchiliq munasiwetlerni saqlap qalghan halda hemde diplomatiyilik medeniyetke emel qilghan halda birer kélishimge kélish mumkinlikini bildürdi.

Siyasetshunas rasul jumali qazaqistan we xitay otturisida yaxshi qoshnidarchiliq munasiwetlirining, iqtisadiy, medeniy alaqilerning köp yillardin buyan saqlinip kelgen bolsimu, emma bir yildin buyan buninggha kölengge chüshkendek ehwalning peyda bolghanliqini, her ikki terep rehberlirining mundaq bolushini xalimaydighanliqini hemde bu munasiwetlerni saqlap qélishqa küch chiqiridighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Xelq'ara qanunlar bolsun, adimiy nuqti'ineziridin bolsun, sayragül sa'utbayni xitaygha bérishning asasi yoq. Sewebi xelq'ara qanunlar bar. Shundaqla a'ile mesilisimu bar. Bu mesilimu qanun boyiche sayragülning paydisigha hel bolushi kérek. Bu heqte xitay bilenmu kélishige bolidu. Sewebi sayragül jinayetchi emes. Qanunni buzghini yoq. Peqet chégra tertipini buzghan bolsimu, emma bu chong jinayet dep qaralmaydu. Shuning üchün xitay terepmu buninggha chüshinish bilen qaraydu dep oylaymen.” 

Sayragül sa'utbay mesilisi köpligen ammiwi axbarat wasitilirining merkiziy mawzulirining birige aylan'ghan. Mezkur maqalilerde Uyghurlar béshigha kéliwatqan zulumlarmu tilgha élin'ghan. Gérmaniyening “Kündilik géziti” de élan qilin'ghan “Uyghurlardin kéyin emdi qazaqlargha keldimu?” xitayning terbiyilesh lagérlirida olturghan qandaq iken?” namliq maqalining aptori yéwa oyér sayragül sa'utbayning melumatlirigha asaslinip, Uyghur élidiki lagérlargha 2500 qazaqning qamalghanliqini ilgiri sürgen. U mundaq dep yazidu: “Islamgha étiqad qilidighan Uyghurlar bilen hökümet otturisidiki keskin munasiwetler sewebidin shinjang turaqsiz rayon bolup hésablinidu. Türkiy tilliq Uyghurlar iqtisadiy, siyasiy we medeniy basturushni bashtin kechürmekte. Hoquq qoghdash teshkilatlirining melumatliri boyiche bir yildin oshuq waqit mabeynide hökümet Uyghurlarni terbiyilesh lagérlirigha ewetmekte. Ilgiri shinjangda turuwatqan 1, 5 milyon étnikiliq qazaqlar mundaq dölet basturushigha duch kelmigen idi, emma emdi sayragül sa'utbayning bildürüshliri ikki memliketni qiyin ehwalgha qoymaqta.” 

“Yawro'asiyanét org” tor bétide bérilgen “Qazaqistanda étnikiliq qazaq üstidin sot bolmaqta” dégen maqalida Uyghur élidiki Uyghurlarning éghir ehwalini ammiwi axbarat wasitilirining keng yorutqanliqi, charek esirdin buyan Uyghurlarning teqibleshlerge uchrawatqanliqi, köp kishilerning tutqun qilinip, yoqap ketkenliki, shundaqla ehwalgha emdi qazaqlarningmu duch kéliwatqanliqi otturigha qoyulghan. Maqalida yene mundaq déyilgen: “Terbiyilesh lagérliri xitay herikitining eng rehimsiz usuli bolup hésablinidu. Sabiq tutqunlar acharchiliq, qiynashlar we xitaydiki medeniy inqilabi kücheygen waqitta bolghan'gha oxshash terbiyilesh sistémisi heqqide sözlidi. Sa'utbayning sözliri boyiche, ‛terbiyilen'güchiler‚ ni idé'ologiyilik edebiyatlarni oqushqa, dölet gimnini yadlashqa yaki dölet tilini igileshke mejburlimaqta. Bu merkezlerde asasen medeniy alahidilikliride ‛xitay wetenperwerliki yoq‚ dep bahaliniwatqan qazaqlar we Uyghurlar tutulup turulmaqta.”

Ziyaritimizni qobul qilghan eyni waqitlarda insan heqlirini qoghdash boyiche musteqil analizchi süpitide ishligen proféssor alimjan tiliwaldi sayragül sa'utbayning mesilisining xelq'arada étirap qilin'ghan qanunlar asasida hel qilinishi kéreklikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Melumki, 1951-yili jenwede qachaqlar derijisi boyiche xelq'ara höjjet qobul qilin'ghan idi. Bu insan heqliri boyiche eng muhim qanundur. Qanun boyiche, birinchi, irqi, milliti boyiche tehdit astigha élin'ghanlar himaye qilinidu. Ikkinchi, diniy köz qarashliri boyiche xeter astidikiler himaye qilinidu, üchinchi, siyasiy közqarashlirini ochuq ipadiligini üchün xeter astigha élishqa bolmaydu, tötinchi, puqraliq mewqesi üchün teqib qilishqa bolmaydu. Musteqil analizchi süpitide, méningche, sayragül sa'utbay mushu tört maddining hemmisige toghra kélidu. Shunglashqa men uni qéchip chiqqan dölitige qayturushqa bolmaydu dep hésablaymen.”

Alimjan tiliwaldining éytishiche, özlirini medeniyetlik hésablaydighan, insan heqlirini qedirleydighan döletlerning barliqi qachaqlar höjjitini étirap qilip, qobul qilghan iken. Bu insan heqliri boyiche qobul qilin'ghan höjjetler ichidiki eng muhimi we ölchemlik xaraktérge ige qanun bolup qalmaqtiken.