Amérika dölet mejliside “Uyghurlarning diniy erkinliki we medeniyiti iskenjige élinmaqta” namliq yighin échildi (2)

Washin'gtondiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi”, wakaletsiz milletler we xelqler teshkilati, dunya Uyghur qurultiyi we amérika Uyghur birleshmisi qatarliq orunlarning hemkarlishishi bilen 26-féwral küni chüshtin burun amérika dölet mejliside mexsus yighin chaqirildi.

Yighinda jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts bilen xitay yazghuchi, dangliq siyasiy obzorchi chén pokong öz qarashlirini otturigha qoydi. Arqidin yighin riyasetchisi wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatining amérikidiki xadimliridin marwin kumétat emdiki söz nöwitining amérikidiki tonulghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi, nyu-york uniwérsitétining ziyaretchi alimi téng byawgha kelgenlikini bildürdi.

Téng byaw sözide nuqtiliq qilip nöwette xitay hökümitining Uyghurlar duch kéliwatqan türlük bésimlarni ashkarilashqa jür'et qiliwatqan herqandaq Uyghurni hujum nishani qiliwatqanliqini shuningdek bundaq kishilerning rehimsizlik bilen basturuluwatqanliqini bayan qildi. U bu jehettiki xalighanche qolgha élish we qamaqqa höküm qilish qilmishining misalliri süpitide Uyghur ziyaliysi gheyret niyaz we ilham toxtining qismitini eslep ötti. U yene nöwette xitaydiki pütkül xelqning xitay kompartiyesining bu xildiki diniy étiqadqa ziyankeshlik qilish, kishilik hoquqni depsende qilishtek zulumlirigha uchrawatqanliqini, emma Uyghurlarning bu jehette eng chong ziyankeshlikke uchrighuchilar bolup kéliwatqanliqini alahide tekitlidi. Bu jehettiki misal qatarida xitay öktichiliri, jümlidin lyu shyawbo we bashqilar oxshash bolmighan muddetlik qamaqqa buyrulghan ehwalda, Uyghur ziyaliysi ilham toxtining peqet mewjut mesililerni otturigha qoyghanliqi üchünla muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghanliqidek ré'alliqni köpchilikning diqqitige sundi. U, nöwette bu xildiki zulumlarning yuqiri pen-téxnikining yardimi bilen téximu bir baldaq yükselgenlikini bayan qildi.

Téng byawdin kéyin erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining mudiri alim séytof söz élip, nöwette Uyghur diyarida Uyghurlargha qaritilghan kontrolluqning tarixta misli körülmigen derijige yetkenlikini, bolupmu chén chu'en'go Uyghur diyarigha partiye sékrétari bolup yötkilip kelgendin kéyin tibettiki “Torlashqan kontrolluq” sistémisini özi bilen bille élip kelgenlikini, ghayet zor sanda saqchilar qoshuni we “Siyasiy öginish merkezliri” berpa qilish arqiliq pütkül Uyghur millitini “Üsti ochuq türme” muhitigha mehkum qilghanliqini, Uyghurlarda hazir diniy étiqad erkinliki yaki medeniyet güllinishi dégendin esermu qalmighanliqini tipik misallar arqiliq tonushturdi.

Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xelq'ara diniy erkinlik komitéti” ning aliy derijilik tetqiqatchisi tina mafford xanimmu bügünki yighin'gha alahide teklip qilin'ghan méhmanlarning biri idi. U öz nöwitide söz élip, aldi bilen 2009-yilidiki “Ürümchi 5-iyul weqesi” din kéyin otturigha chiqqan herbiy kontrolluq jeryanida özining ajiz bedini arqiliq onlighan xitay tankilirini arqigha chékinishke mejbur qilghan Uyghur ana tursun'gülning resimini körsetti hemde uning shu arqiliq Uyghurlardiki jasaret, ümid we qarshiliqni namayish qilghanliqini tekitlidi. U arqidin “Diniy étiqad erkinliki” dégen chüshenchining eslide hemmila insan'gha ortaq bolghan eng eqelliy bir hoquq ikenlikini, héchqandaq dölet, partiye yaki teshkilatning bu hoquqqa arilishish heqqi yoqluqini, emma nöwette Uyghurlarning bu jehette mislisiz ziyankeshlikke uchrawatqanliqini shuningdek özlirining diniy étiqadi tüpeylidin “Esebiy” lik bilen eyiblinip mehbusqa aylinip qéliwatqanliqini bayan qildi. U yene sözining dawamida nöwette xitay hökümitining “Din muqimsizliqqa zémin hazirlawatidu” dégen chüshenche asasida Uyghurlarni basturuwatqanliqini, Uyghurlarning weziyiti bu qeder yamanlishiwatqan ehwalda amérika hökümiti we dölet mejlisining Uyghurlar duch kéliwatqan krizisqa qarshi tedbir élishi lazimliqini tekitlidi.

Axirida tekliplik méhmanlarning yene biri, washin'gtondiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning xadimi nikol morgért söz élip, xitay hökümiti“Chet'ellerdiki besh xil zeherlik küch” dep atawatqanlar arisida Uyghurlarning bir amil ikenlikini, nöwette xitay hökümitining Uyghurlarni basturush qilmishining chégra halqip, alliqachan bashqa memliketlerde makanliship bolghan Uyghurlarghiche sozuluwatqanliqini bayan qildi. U sözining dawamida xitay hökümitining hazir özliri “Gumanliq” dep qarawatqan Uyghurlarning uruq-tughqanlirini görüge éliwélish arqiliq chet'ellerdiki Uyghurlarni qaytip kélishke yaki özlirining menpe'eti üchün xizmet qilishqa mejburlawatqanliqini, buning emeliyette tégi-tektidin bir qanunsiz qilmish ikenlikini tekitlidi.

Tekliplik méhmanlar sözlep bolghandin kéyin yérim sa'etlik so'al sorash basquchi boldi. Bu basquchta yighin'gha ishtirak qilghanlar özliri qiziqqan témilar boyiche so'al soridi. Mutexessislermu tégishlik jawab berdi.

Ikki sa'et dawam qilghan bu yighin'gha washin'gtondiki hersahe kishiliri, hökümet xadimliri we bir qisim oqughuchilar ishtirak qildi.