Атуштики бир йәрлик аһалә: “һазир атуштәк йәрдә мәсчит немә иш қилиду?”

Хитай даирилириниң 2017‏-йилидин башланған кәң көләмлик бастуруш һәрикитидә атуштики атақлиқ диний зат әмәт хетипһаҗимниң җәмәти нуқтилиқ тутқун қилиш обйектиға айланған. Мәзкур җәмәттин аз дегәндә 50 кишиниң тутқун қилинғанлиқи мәлум болған. Униң тутқун қилинған аз дегәндә 50 тәк нәврә вә чәврилириниң ичидә аблимит халис һаҗим, абдурешит һаҗимдәк җәмийәткә тонулған мәрипәтпәрвәр затлар, дохтурлар, инженерлар вә утуқлуқ тиҗарәтчиләр бар иди. Мәлум болушичә, хитай һөкүмити бу аилиниң әзалирини тутқун қилипла қалмай, уларниң әмәт хетипһаҗимдин қалған атушниң азған кәнтидики ата мирас қорусини печәтлигән. Шуниңдәк йәнә бу аилиниң азған кәнтигә салған мәсчитини чеқивәткән.

Йеқинда атуштики бир йәрлик деһқан зияритимизни қобул қилип, әмәт хетипһаҗимниң қорусиниң печәтләнгәнлики, бу аилиниң 1980‏-йиллирида азғанға салған мәсчитиниң чеқиветилгәнликини дәлиллиди. Мәзкур учур хитай һөкүмити бәзи дөләтләрдики коммунистик партийә вә радикал солчи сиясий партийә-гуруһларни вәкиллирини үрүмчигә тәклип қилип, “милләтләрниң диний әркинликигә һөрмәт қилиниватқанлиқи” ни илгири сүргән бир вақитта дәлилләнгән иди. Атуштики юқириқи йәрлик аһалә мухбиримизға қилған сөзидә, “һазир атуштәк бир йәрдә мәсчитниң немә иш қилидиғанлиқи” ни тәкитлиди. 

Йәрлик аһалә: “әмәт хетиваҗикамни биз тонумаймиз, у өлүп кәткән, балдурқи адәмләр. Һазир у қоруда адәм йоқмики, дәймән. Һәә, йоқ. Қору болған билән ишикигә қулуп селиқлиқ. Лекин дадүй өгиниш мәркизи қилди, дегән ундақ иш йоқ, һазир дадүй кәңри турса. Бирақ, адәмләрниң өйигә қулуп селиқлиқ. У қорудики турсунахун, дегән адәм йоқ. Һазир башқа йәрдин келип олтуридиған ундақ адәмләрниң һәммини юртиға һәйдивәтти. Һазир иккила қоруға қулуп селиқлиқ. Һечким йоқ у қоруда олтуридиған”. 

Мухбир: бу қоруниң балилиричу, нәгә кәтти улар? 

Йәрлик аһалә: “уларниң һәммиси ашу йәрдә оқуватиду, тәрбийәлиниватиду һәммиси. Һетиваҗикам өлима адәм, шуңа у аилидикиләрниң һәммиси оқуватиду. Һазир җиқ оқуватқанлар, уларниң һәммиси оқуватиду. Қайси балилар оқуватидикин, ишқилип һәммә адәмниңкидә бар бир-дин иккидин оқуватқанлар. Шуңа, у аилидикиләрниң һәммиси шу йәрдә оқуйду, дәңа. Һазир у қоруниң ишики етиглик асасән. Һазир 2 йилдәк болди, шинҗаңда маву ишларниң башланғиниға. У аилиниң китаблириға қандақ болуп кәткәнликини биз уқмидуқ. У йениға селинған мәсчит немә қилатти һазир?. Мәсчит йоқ, чеқип болди. Мәсчит немә иш қилатти һазир атуш дегән йәрдә?.” 

Әмәт хетипһаҗимниң азған кәнтидики қорусиниң йениға селинған мәзкур мәсчитни униң оғли һаҗи муһәммәт әпәнди салған. Һаҗи муһәммәт әпәнди хели йиллар өзи имамлиқини қилған мәзкур мәсчит 2011‏-йили йеңиланған иди. Әмәт хетипһаҗимниң аилиси вә мәзкур мәсчитниң әһвалидин хәвәрдар бир ханимниң билдүрүшичә, даириләр мәзкур мәсчит йеңиланған өз вақтидила “мәсчитни бәк көркәм қиливетипсиләр” дәп кашила чиқарған икән. 

Уйғур аял: “әмәт хетипһаҗим өткән, һазир улар игиләп мәктәп қиливалди дегән өй. Әмәт хетипһаҗимниң дадиси муһәммәт һаҗим дегән адәмләр өткән яхши адәмләр. Бу, һечбир адәмгә зийини йәтмәйдиған, хәлққә пайдиси йетидиған 5 әвлад туғулуп өскән өй. 80‏-Йили бир мәсчит салған ашу өйниң йениға. Азған дадүй, 8‏-шавдүйдә. Буни, 78‏-йилиму, 80 ‏-йилиму рәсмий қанунлуқ қилип, интайин тәстә тәстиқлиған болсиму салған өстәңниң бойиғила. У мәсчитни 2011‏-йили шундақ йол меңип, қанунсиз қилмай, қанунлуқ, дәп тәстиқлитип йеңилап салған. 2017‏-Йили 6‏-айда 1-қетим шу мәсчитни чеқиветиптикән. Бир баштин уруқ-туғқанларни тутушқа башлиғандила мәсчитни чиқиветипту түзливетипту дегәнни аңлидуқ. Уни қайтидин селишта 2-3 шавдүйниң адими патқудәк даиридә яғач-ташлирини қайтидин чеқип түзләп салса, шу вақтидила ‛биз рухсәт қилған даиридин ашуруветипсиләр‚ дәп хапа қилиптикән.” 

Әһвалдин хәвәрдар юқириқи ханимниң баян қилишичә, бу аилиниң чәтәлдики пәрзәнтлирини бәң қаттиқ өкүндүргини уларниң мал-мүлкини мусадирә қилиниши әмәс, бәлки бовисидин қалған нәччә йүз йиллиқ китаб вә һөҗҗәтләрниң ақивити икән. У, бу материялларниң ичидә султан сутуқ буғраханға четилидиған тамға вә һөҗҗәтләрниң барлиқини билдүрди. 

Атуш, хитай һөкүмитиниң 2017‏-йили башланған омумйүзлүк бастуруш һәрикитидә униң әң еғир бузғунчилиқиға учриған районларниң биридур. Даириләр бу қетимқи бастурушта диний затлар вә уларниң аилә әзалириға зәрбә берипла қалмай, охшашла тиҗарәтчиләргә зәрбә бәргән. Вәзийәттин хәвәрдар кишиләрниң билдүрүшичә, даириләр 2017‏-йили атушлуқ атақлиқ өй мүлк содигири иминҗан һаҗимни тутқун қилип, униң 17 милярд йүәнлик мал-мүлкини тартивалған. Униң өзи баҗ қачуруш билән әйиблинип, өткән йили сотланған. Иминҗан һаҗим өз нөвитидә йәнә “мираҗ” ширкитиниң шерики абдурешит һаҗимниң қудиси икән. Мәлум болғандәк абдурешит һаҗим атақлиқ диний зат әмәт хетипһаҗимниң нәвриси иди.