Kishilik hoquq teshkilatliri Uyghur rayonida diniy zatlarni yighiwélinip, jinaza namizi chüshürüshke adem qalmighanliqini tenqid qildi

Yéqindin buyan Uyghur rayonda toy-tökün, ölüm-yétim, nezir chiragh ishlirida nikah oqush, xetme-qur'an qilish yaki jinaza namizini chüshürüshke diniy zat tépilmasliq éghir weziyet peyda bolghan.

Yerlik ahalilerning radi'omizgha bildürüshiche, Uyghur rayonida nikah oqush, jinaza namizi chüshürüsh, xetme qur'an qilishqa diniy zat qalmasliqtek bu éghir ehwalni xitay da'irilirining 2016‏-yilning axirliridin bashlap Uyghur rayonida imam-xatip, mezin we diniy zatlarni keng kölemlik tutqun qilip, yépiq terbiyilesh merkezlirige solishi yaki qamaq jazalirigha höküm qilishi keltürüp chiqarghan. Yerlik ahaliler, bezi rayonlarda diniy zatlar asasen qalmighanliqini bildürgen idi.

Mezkur ehwal charshenbe küni bezi xelq'ara diniy erkinlik teshkilatlirining diqqitini qozghidi we ularning tenqidige uchridi. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik tetqiqatchisi tina mufurt xanim charshenbe küni Uyghur rayonidiki yuqiri weziyetke inkas qayturup, “Bu xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qilghan yene bir chöchüterlik herikiti” dep körsetti. 

Tina muffurt mundaq deydu: “Diniy zatlarni görüge éliwélishtek bundaq herikiti tesewwurdin halqighan bir qilmish. Bu shu mesilini otturigha qoyidu. Xitay hökümiti yene qanchilik aldigha kételeydu. Uning Uyghur musulmanlirigha qoyghan diniy erkinlik we bashqa jehetlerdiki cheklimisi bek uzun dawam qilip ketti. Bek köp cheklime we bek köp basturush élip bérildi. Ular yene qanchilik algha mangalaydu. Ular herqanche qildi, dégendimu yenila diniy erkinlikni basturushning yéngi siyasiti, yéngi yollirini ijra qilidu shu. Yuqirida men éytqandek uning yuqiriqi herikiti kishining tesewwuridin halqighan heriket. Bu xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qilghan yene bir chöchüterlik qilmishidur.” 

Uyghur rayonida jinaze namizi chüshürüshke diniy zat qalmasliqtek weziyet kélip chiqqanliqini yéqinda Uyghur rayonidiki bir yerlik ahale radi'oyimizning xongkongdiki muxbirigha bergen uchurida ashkarilighan. Ili oblastida olturushluq bu ahalining qeyt qilishiche, Uyghur rayonidiki nurghun jaylarda diniy zat qalmighan. 

U mundaq deydu: “Shinjangdiki burunqi qazaq diniy zatlar shinjang islam instituti yaki gensu islam institutini püttürgendin kéyin ulargha diniy zatliq kinishkisi tarqitip bérilgen idi. Lékin ularning hemmisi kéyin bir-birlep tutqun qilindi. Hazir diniy zatlarni körelmeydighan bolduq. Nurghun meschidlerning qubbisidiki ayning belgisi élip tashlandi. Diniy zatlarning tutulghanliri tutuldi, qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliri qamaq jazasigha höküm qilindi. Siyasiy terbiyelerge élip kétilgenliri siyasiy terbiyige élip kétildi. Ölgenliri öldi. Diniy zatlar asasen qalmidi.” 

Biz charshenbe küni Uyghur rayonidiki alaqidar orunlargha téléfon qilip, yerlik da'irilerning bu ehwalni qandaq bir terep qiliwatqanliqini sürüshtürduq. Meyli yerlik ahaliler bolsun yaki yerlik hökümet xadimliri bolsun héchkim bu ehwalni ret qilmighan bolsimu, lékin bu ehwal heqqide uchur bérishke yaki pikir bayan qilishqa pétinalmidi. Aqsuning toqsu nahiyisidiki bir hökümet orginining kechlik xitay nöwetchi xadimi, téléfonimizni “Xata urup qapsiz” dep qoyuwetti. 

Qeshqer maralbéshi nahiyisige qarashliq sériqbuya baziri saqchi ponkitida kechlik nöwetchilik qiliwatqan bir Uyghur amanliq xadimi özining “Bundaq bir shikayetni anglap baqmighanliqi” ni bildürdi. 

U mundaq deydu: “Bu sériqbuya saqchixanisi, undaq ehwalni biz uqmaydikenmiz. Bu saqchi ponkiti kechlik nöwetchixanisining nomuri. Biz undaq ehwalni uqmaydikenmiz. Biz bu yerde saqchixanining derwazisi tüwide nöwetchilik qilimiz. Bizge undaq shikayet kélip baqmidi. Biz yardemchi saqchi bolghachqa biz asasliq derwaza bilen téléfon'gha qaraymiz. Siz dégen awu ishlarni uqmaydikenmiz.” 

Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi 2014‏-yili maqullighan “Shinjang Uyghur aptonom rayonining diniy ishlarni bashqurush nizami” we 2017‏-yili 3‏-ayda maqullighan “Esebiylikni tügitish nizami” da kinishkisiz diniy zatlarning toy-tökün, nezir-chiragh, ölüm-yitimlerde nikah oqushi, xetme-qur'an qilishi yaki jinaza namizini chüshürüshi cheklen'gen. Xilapliq qilghuchilarning “Qanunsiz diniy pa'aliyetchi”, “Diniy esebiylik” bilen qattiq jazalinidighanliqi agahlandurulghan idi. 

Közetküchilerning bildürüshiche, yuqiriqi belgilimilerde kinishkisiz diniy zatlarning nikah oqushi, nezir-chiraghlarda xetme-qur'an qilishi yaki jinaza namizi chüshürüshi cheklen'gechke bu yuqiriqidek murasimlarda tégishlik diniy zörüriyetlerni beja keltürüshke adem tépilmasliqtek ehwalni téximu éghirlashturuwetken. 

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki tina muffart xanim, xitay da'irilirining yuqiriqi belgilimisi we uning Uyghur rayonida yuqiriqi weziyetni keltürüp chiqishi xelq'ara diniy erkinlik ölchemlirige pütünley xilap iken.

U mundaq deydu: “Bu xelq'ara ölchemlerge yüz pirsent xilap. Bu yerde xitay hökümitining Uyghur musulmanlirining menpe'etini közde tutmaywatqanliqi nahayiti éniq. U qandaq wastilarni qollinip, xelq'ara jama'etni exmeq qilmisun, lékin biz xelq'ara diniy erkinlik komitéti, amérika we dunyadiki bashqa organlar we kishiler uninggha exmeq bolmaydu. Ular aghzida néme dése désun, lékin biz uning emeliyette néme ish qiliwatqanliqigha qaraymiz. Uning qiliwatqan emeliyettiki herikiti pütün shinjangda Uyghur musulmanlirini basturup, ularning eng eqelliy diniy erkinlik heqqini tartiwélish, ularning kündilik hayatining barliq sahelirige arilishish boluwatidu”. 

Amérika dölet ishlar ministirliqi yéqinda xitayni yene bir qétim 2018‏-yili diniy erkinlik weziyiti alahide közütilidighan döletler tizimlikige kirgüzgen. Xitay amérika dölet mejlisi 1998‏-yili xelq'ara diniy erkinlik qanuni maqullap, amérika hökümitige diniy erkinlikni depsende qilghuchi döletlerni jazalash hoquqi bergendin buyan izchil bu tizimlikke kirgüzülüp kelgen idi. 

Tina muffartning bildürüshiche, xitayning bu yil yene bu tizimlikke kirgüzülüshi uning xaraktérini özgertelmisimu, biraq bu amérikining uni közitiwatqanliqini körsitidiken. 

Tina muffart: “Xitayning alahide közitilidighan döletler tizimlikige kirgüzülüshi belkim uning xaraktérini özgertelmesliki mumkin. Biraq bu ulargha amérika hökümitining ularni közitip turuwatqanliqini xatirilitip turidu. Biz uning jawabkarliqqa tartilishini ümid qilimiz. Biz uning Uyghur musulmanliri we xitaydiki bashqa barliq diniy muritlarning diniy étiqadini sistémiliq we qopalliq bilen depsende qilip, jazasiz qélishigha yol qoymaymiz” dédi.