Мутәхәссисләр: “күнтахта мәҗбурий әмгәкниңла әмәс, бәлки булғинишниңму мәһсулидур” (2)

Далтондики QCells қуяш енергийәси ишләпчиқириш завутида ясалған қуяш енергийәси батарейәси, 2023-йили 2-март, җорҗийә

Хитайдики пакиз енергийә саһәси, йәни күнтахта санаити уйғур мәҗбурий әмгики әң еғир болған саһәләрниң бири һесаблиниду. Шуңлашқа хитайда ишләнгән күнтахтилар икки йилдин буян америка һөкүмити тәрипидин импорт қилиниши чәкләнди. Америка таможна вә чегра қоғдаш идариси 2022-йил 6-айда “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” рәсмий иҗра қилинишқа башлиғандин бери, мәҗбурий әмгәккә четишлиқ 1000 дин артуқ күнтахта йолланмисини тутуп қалған иди.

Мутәхәссисләр, хитайниң уйғур диярида ишләпчиқарған вә уйғур диярида кәң көләмдә орнитиватқан күнтахтиларниң ялғуз мәҗбурий әмгәкниңла мәһсули болуп қалмай, бәлки униң йәнә еғир дәриҗидики булғинишниңму мәһсули икәнликидин агаһландурмақта. Һалбуки, хитай карханилири күнтахта санаитиниң кейинки басқучлиридиму давамлиқ үстүнлүкни игиләп кәлмәктә. Хитай күнтахта мәһсулатлири дуня базириниң 80 пирсәнтини тәшкил қилидиғанлиқи, шундақла униң хам әшялириниң 42 пирсәнти уйғур дияридин чиқидиғанлиқи мәлум.

Хитай күнтахта ишләпчиқириш ширкәтлири күнтахта ясаш җәряниниң силконни айрип саплаштуруштин башлап башқа барлиқ ишләпчиқириш җәрянлирини уйғур диярида давам қилдурмақта. Йеқинқи йилларда йәнә күнтахта мәйданлирини қурушни кеңәйтиливатқанлиқи мәлум.

Өткән йили хитай дөләтлик тәрәққият вә ислаһат комитети вә дөләтлик енергийә башқуруш идариси “йеңи дәврдә йеңи енергийәниң юқири сүпәтлик тәрәққиятини илгири сүрүшни йолға қоюш пилани” ни елан қилғаниди. Бу пиланға асасән уйғур диярида җәмий 21 хил тәдбирни йолға қойған. Буниң әң муһим нуқтиси, “чөл вә қумлуқ районлирини асас қилған чоң типтики шамал енергийәси вә күнтахта базиси қуруш” икән

Хитай һөкүмити бир тәрәптин уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан болса, йәнә бир тәрәптин уйғур дияриниң бипаян чөл-җәзирә вә қумлуқ қатарлиқ ишлитилмигән җайларға күнтахта мәйданлирини қурмақта икән. Бу қурулушларға дәсләптә уйғурларни мәҗбурий әмгәккә салған болса, нөвәттә күнтахта фермилириниң көпийишигә әгишип, мәхсус күнтахта қураштуруш үчүн йәниму көп хитай көчмәнлирини уйғур дияриға юқири мааш билән йөткәшкә башлиғанлиқи мәлум.

Байден һөкүмитиниң “йешил енергийә” сияситидә күнтахта муһим орун тутидиған болуп, әмәлийәттиму күнтахта мәһсулатлири дуняниң йеңи ток енергийәси ишләпчиқириш саһәсиниң бәштин үч қисини игиләйдикән. Хитай бу саһәдә үстүнлүкни игиләшкә урунуп кәлгән болуп, 10 йил бурун хитай дуняниң күнтахта базириниң 40 пирсәнтини игилигән болса, бүгүнки күндә 80 пирсәнтидин көпини игилигән. Чүнки 2000-йилила хитай һөкүмити “ток аптомобили, литий батарейәси, күнтахта” қатарлиқ “үч қурулуш түри” гә нәччә йүз милярд доллар сәрп қилғаникән.

 Ундақта, немә үчүн уйғур райони қуяш енергийә санаитиниң асаслиқ хам әшя базиси болуп қалди? американиң қуяш енергийә саһәси немә сәвәбтин хитайға тайинип қалди? хитайда ишләпчиқирилған күнтахтиларни киргүзүшни чәкләшкә башлиғандин кейин, америкада ишлитиливатқан яки ишләпчиқирилған күнтахтиларни пүтүнләй мәҗбурий әмгәктин хали дегили боламду?

Бу мәсилиләр һәққидә биз мутәхәссисләрниң пикрини сораш үчүн, американиң мәлум күнтахта ширкитидә хизмәт қиливатқан уйғур тәтқиқатчи мәмәтҗан турсун билән алақиләштуқ, у соаллиримизға язма җаваб бәрди.

Мәмәтҗан алди билән хитайниң қуяш енергийә саһәсидә немә үчүн уйғур дияриниң муһим орун тутидиғанлиқини чүшәндүрүп мундақ дәп язған: “мутәхәссисләрниң қәйт қилишичә, күнтахтини америка ишләпчиқарған дегәндә, ишләпчиқириш зәнҗириниң қайси басқучини америка ишләпчиқарған дәп сорашқа тоғра келиду. Хитай күнтахта ширкәтлириниң уйғур дияриға орунлишип қелишидики муһим бир сәвәб, у йәрдә ток баһаси пүтүн дуня бойичә дегәндиму әң әрзан йәрниң бирси болғанлиқида. Бу йәрдики муһим бир сәвәб, у йәрдә ток ишләпчиқириш истансилири көмүрни йеқилғу қилған. Көмүр болса йәрликтә қезилип йәрликтә ишлитилиду. Ток ишләпчиқириш иқтидари йиллардин буян өзиниң еһтияҗидин ешип кәткән, лекин ичкири өлкиләр билән арилиқ йирақ болғачқа, артуқ токни ичкиригә йөткәп кетиш тәс болуш. Шу сәвәбтин ток ишлитишкә болған еһтияҗи һәддидин зиядә артуқ болған санаәтләр йеқинқи 10 йилдин буян, бизниң вәтән (уйғур дияри) гә қурулған. Нәччә йиллар бурун бит тәңгиси (Bitcoin) қазидиған ширкәтләрниң туюқсиз вәтәнгә қурулуп, дунядики бит тәңгиси қазидиған асаслиқ район болуп қелишиму әнә шу сәвәбтин.”

Мәмәтҗан турсун америка вә дуня күнтахта санаитиниң хитайға беқинип қелишидики асаслиқ сәвәбләрни мундақ чүшәндүргән:

 “алдинқи 10 йилда америка, явропа, хитай, тәйвән, корейә дегәндәк санаәт дөләтлири қуяш батарейәси вә күнтахта техникисини тәтқиқ қилиш вә ишләпчиқириш билән шуғуллиниватқан болсиму, лекин хитайниң сиясәт вә дөләт капитализмға таянған күнтахта ширкәтлири билән баһа риқабитидә тәң келәлмәй, базардин чекингән. Күнтахта ишләштә полисиликон ишләпчиқириш басқучи мәбләғ әң көп кетидиған болуп, хитайда завутлар әрзан баһалиқ көмүр йеқилғулуқ токтин нәп алиду. Шуңиму силкон япрақчиси ишләш җәряниниң 95 пирсәнти хитайда. Күнтахта вә қураштуруш һалқиси ишләпчиқиришниң 80 пирсәнтлик иқтидари хитайда. Шуңа америка ишләпчиқарған күнтахтиниңму асаслиқ тәркиби қисми йәнила хитайдин яки хитай мәбләғ салған шәрқи җәнуби асиядики дөләтләрдин келиду. Һазир американиң хитайға таянмай өзи мустәқил күнтахта ишләп, өзини тәминләш иқтидари йоқ. ”

Мәмәтҗанниң чүшәндүрүшичә, қуяш енергийә тахтиси йәни күнтахтиниң һаятлиқ дәври ясаш, қураштуруш, мәшғулат вә ахириқи йиғивелишқичә болған җәрянлар муһит билән зич мунасивәтлик икән.

Омумий җәһәттин алғанда, хитайниң уйғур районида кеңәйтип қуруватқан чоң типтики күнтахта завутлири қалдуқлириниң кәлгүсидә қайси дәриҗидә булғинишқа сәвәб болидиғанлиқини мөлчәрләш қийин икән.

2021-Йили майда шефилд халлам университетиниң тәтқиқатчилири мәхсус доклат елан қилип, уйғур диярида мәҗбурий әмгәк ишлитилгән күнтахта ширкәтлириниң толуқ тизимликини елан қилғаниди, шундақла уйғур диярини мәнбә қилған күнтахтиларниң мәҗбурий әмгәккә учраш хәвпидин агаһландуруш сигнали бәргәниди.

Шефлид халлам университетиниң мәҗбурий әмгәк тәтқиқатлириға қатнишиватқан уйғур мутәхәссисләрдин түркийәдики доктор ялқун улуйол әпәндиниң қаришичә, хитайниң қуяш енергийә саһәсидә базарни игилишини чәкләштә йәнила кишилик һоқуқ вә уйғур мәҗбурий әмгикини тутқа қилишниң үнүми көрүнмәктә икән.

У, йеқинқи тәтқиқатлардин хитайниң қуяш енергийәсидәк нуқтилиқ санаәттә йәнила уйғурларни булғанған муһитта мәҗбурий әмгәккә селиватқанлиқиниң мәлум болуватқанлиқини билдүрди. У йәнә хитайниң мәҗбурий әмгәк қошулған күнтахта мәһсулатлирини чәкләштә мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қанун тәдбирлирини ялғуз америкадила әмәс, явропа вә башқа җайлардиму йолға қоюшниң интайин зөрүрлүкини тәкитлиди.