Mutexessisler: “Küntaxta mejburiy emgekningla emes, belki bulghinishningmu mehsulidur” (2)

Daltondiki QCells quyash énérgiyesi ishlepchiqirish zawutida yasalghan quyash énérgiyesi bataréyesi, 2023-yili 2-mart, jorjiye

Xitaydiki pakiz énérgiye sahesi, yeni küntaxta sana'iti Uyghur mejburiy emgiki eng éghir bolghan sahelerning biri hésablinidu. Shunglashqa xitayda ishlen'gen küntaxtilar ikki yildin buyan amérika hökümiti teripidin import qilinishi cheklendi. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi 2022-yil 6-ayda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” resmiy ijra qilinishqa bashlighandin béri, mejburiy emgekke chétishliq 1000 din artuq küntaxta yollanmisini tutup qalghan idi.

Mutexessisler, xitayning Uyghur diyarida ishlepchiqarghan we Uyghur diyarida keng kölemde ornitiwatqan küntaxtilarning yalghuz mejburiy emgekningla mehsuli bolup qalmay, belki uning yene éghir derijidiki bulghinishningmu mehsuli ikenlikidin agahlandurmaqta. Halbuki, xitay karxaniliri küntaxta sana'itining kéyinki basquchliridimu dawamliq üstünlükni igilep kelmekte. Xitay küntaxta mehsulatliri dunya bazirining 80 pirsentini teshkil qilidighanliqi, shundaqla uning xam eshyalirining 42 pirsenti Uyghur diyaridin chiqidighanliqi melum.

Xitay küntaxta ishlepchiqirish shirketliri küntaxta yasash jeryanining silkonni ayrip saplashturushtin bashlap bashqa barliq ishlepchiqirish jeryanlirini Uyghur diyarida dawam qildurmaqta. Yéqinqi yillarda yene küntaxta meydanlirini qurushni kéngeytiliwatqanliqi melum.

Ötken yili xitay döletlik tereqqiyat we islahat komitéti we döletlik énérgiye bashqurush idarisi “Yéngi dewrde yéngi énérgiyening yuqiri süpetlik tereqqiyatini ilgiri sürüshni yolgha qoyush pilani” ni élan qilghanidi. Bu pilan'gha asasen Uyghur diyarida jem'iy 21 xil tedbirni yolgha qoyghan. Buning eng muhim nuqtisi, “Chöl we qumluq rayonlirini asas qilghan chong tiptiki shamal énérgiyesi we küntaxta bazisi qurush” iken

Xitay hökümiti bir tereptin Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan bolsa, yene bir tereptin Uyghur diyarining bipayan chöl-jezire we qumluq qatarliq ishlitilmigen jaylargha küntaxta meydanlirini qurmaqta iken. Bu qurulushlargha deslepte Uyghurlarni mejburiy emgekke salghan bolsa, nöwette küntaxta férmilirining köpiyishige egiship, mexsus küntaxta qurashturush üchün yenimu köp xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha yuqiri ma'ash bilen yötkeshke bashlighanliqi melum.

Baydén hökümitining “Yéshil énérgiye” siyasitide küntaxta muhim orun tutidighan bolup, emeliyettimu küntaxta mehsulatliri dunyaning yéngi tok énérgiyesi ishlepchiqirish sahesining beshtin üch qisini igileydiken. Xitay bu sahede üstünlükni igileshke urunup kelgen bolup, 10 yil burun xitay dunyaning küntaxta bazirining 40 pirsentini igiligen bolsa, bügünki künde 80 pirsentidin köpini igiligen. Chünki 2000-yilila xitay hökümiti “Tok aptomobili, litiy bataréyesi, küntaxta” qatarliq “Üch qurulush türi” ge nechche yüz milyard dollar serp qilghaniken.

 Undaqta, néme üchün Uyghur rayoni quyash énérgiye sana'itining asasliq xam eshya bazisi bolup qaldi? amérikaning quyash énérgiye sahesi néme sewebtin xitaygha tayinip qaldi? xitayda ishlepchiqirilghan küntaxtilarni kirgüzüshni chekleshke bashlighandin kéyin, amérikada ishlitiliwatqan yaki ishlepchiqirilghan küntaxtilarni pütünley mejburiy emgektin xali dégili bolamdu?

Bu mesililer heqqide biz mutexessislerning pikrini sorash üchün, amérikaning melum küntaxta shirkitide xizmet qiliwatqan Uyghur tetqiqatchi memetjan tursun bilen alaqileshtuq, u so'allirimizgha yazma jawab berdi.

Memetjan aldi bilen xitayning quyash énérgiye saheside néme üchün Uyghur diyarining muhim orun tutidighanliqini chüshendürüp mundaq dep yazghan: “Mutexessislerning qeyt qilishiche, küntaxtini amérika ishlepchiqarghan dégende, ishlepchiqirish zenjirining qaysi basquchini amérika ishlepchiqarghan dep sorashqa toghra kélidu. Xitay küntaxta shirketlirining Uyghur diyarigha orunliship qélishidiki muhim bir seweb, u yerde tok bahasi pütün dunya boyiche dégendimu eng erzan yerning birsi bolghanliqida. Bu yerdiki muhim bir seweb, u yerde tok ishlepchiqirish istansiliri kömürni yéqilghu qilghan. Kömür bolsa yerlikte qézilip yerlikte ishlitilidu. Tok ishlepchiqirish iqtidari yillardin buyan özining éhtiyajidin éship ketken, lékin ichkiri ölkiler bilen ariliq yiraq bolghachqa, artuq tokni ichkirige yötkep kétish tes bolush. Shu sewebtin tok ishlitishke bolghan éhtiyaji heddidin ziyade artuq bolghan sana'etler yéqinqi 10 yildin buyan, bizning weten (Uyghur diyari) ge qurulghan. Nechche yillar burun bit tenggisi (Bitcoin) qazidighan shirketlerning tuyuqsiz weten'ge qurulup, dunyadiki bit tenggisi qazidighan asasliq rayon bolup qélishimu ene shu sewebtin.”

Memetjan tursun amérika we dunya küntaxta sana'itining xitaygha béqinip qélishidiki asasliq seweblerni mundaq chüshendürgen:

 “Aldinqi 10 yilda amérika, yawropa, xitay, teywen, koréye dégendek sana'et döletliri quyash bataréyesi we küntaxta téxnikisini tetqiq qilish we ishlepchiqirish bilen shughulliniwatqan bolsimu, lékin xitayning siyaset we dölet kapitalizmgha tayan'ghan küntaxta shirketliri bilen baha riqabitide teng kélelmey, bazardin chékin'gen. Küntaxta ishleshte polisilikon ishlepchiqirish basquchi meblegh eng köp kétidighan bolup, xitayda zawutlar erzan bahaliq kömür yéqilghuluq toktin nep alidu. Shungimu silkon yapraqchisi ishlesh jeryanining 95 pirsenti xitayda. Küntaxta we qurashturush halqisi ishlepchiqirishning 80 pirsentlik iqtidari xitayda. Shunga amérika ishlepchiqarghan küntaxtiningmu asasliq terkibi qismi yenila xitaydin yaki xitay meblegh salghan sherqi jenubi asiyadiki döletlerdin kélidu. Hazir amérikaning xitaygha tayanmay özi musteqil küntaxta ishlep, özini teminlesh iqtidari yoq. ”

Memetjanning chüshendürüshiche, quyash énérgiye taxtisi yeni küntaxtining hayatliq dewri yasash, qurashturush, meshghulat we axiriqi yighiwélishqiche bolghan jeryanlar muhit bilen zich munasiwetlik iken.

Omumiy jehettin alghanda, xitayning Uyghur rayonida kéngeytip quruwatqan chong tiptiki küntaxta zawutliri qalduqlirining kelgüside qaysi derijide bulghinishqa seweb bolidighanliqini mölcherlesh qiyin iken.

2021-Yili mayda shéfild xallam uniwérsitétining tetqiqatchiliri mexsus doklat élan qilip, Uyghur diyarida mejburiy emgek ishlitilgen küntaxta shirketlirining toluq tizimlikini élan qilghanidi, shundaqla Uyghur diyarini menbe qilghan küntaxtilarning mejburiy emgekke uchrash xewpidin agahlandurush signali bergenidi.

Shéflid xallam uniwérsitétining mejburiy emgek tetqiqatlirigha qatnishiwatqan Uyghur mutexessislerdin türkiyediki doktor yalqun uluyol ependining qarishiche, xitayning quyash énérgiye saheside bazarni igilishini chekleshte yenila kishilik hoquq we Uyghur mejburiy emgikini tutqa qilishning ünümi körünmekte iken.

U, yéqinqi tetqiqatlardin xitayning quyash énérgiyesidek nuqtiliq sana'ette yenila Uyghurlarni bulghan'ghan muhitta mejburiy emgekke séliwatqanliqining melum boluwatqanliqini bildürdi. U yene xitayning mejburiy emgek qoshulghan küntaxta mehsulatlirini chekleshte mejburiy emgekning aldini élish qanun tedbirlirini yalghuz amérikadila emes, yawropa we bashqa jaylardimu yolgha qoyushning intayin zörürlükini tekitlidi.