Хитай һөкүмитиниң баш министир сайлими вә униң уйғур райониға болған тәсири

Хитай баш министирлиқиға йеңидин сайланған ли чяң(солда) билән хитай рәиси ши җинпиң хитай дөләт хәлқ қурултийи йиғинида қол елишип көрүшти. 2023-Йили 11-март, бейҗиң.

3-Айниң 13-күни, хитайниң 14-нөвәтлик мәмликәтлик хәлқ вәкиллири қурултийи йиғини аяғлашти; ши җинпиң толуқ аваз билән хитайниң дөләт рәиси вә мәркизий һәрбий комитетниң рәиси болуп “сайланди”; хитай мәркизий комитет сиясий бюросиниң даимий һәйәт әзаси ли чяң мутләқ көп санлиқ аваз билән хитайниң баш министири болуп “сайланди”.

Мәзкур йиғинниң йепилиш мурасимида ши җинпиң сөз қилип, һәр қандақ сиртқи күчниң тәйвән мәсилисигә арилишишиға қәтий қарши туридиғанлиқини җакарлиди; ли чияң йеңи баш министир болуш сүпити билән тунҗи қетим хитай вә чәт әллик мухбирларни күтүвелиш йиғини ечип, кәлгүси 5 йиллиқ хизмәт пилани вә нишанини оттуриға қойди; у мухбирларниң соалиға бәргән җавабида, хитай иқтисадиниң ешиш нисбитини бу йил 5 пирсәнткә йәткүзидиғанлиқини, дөләт карханилири билән хусусий карханиларниң тәрәққиятини тәң илгири сүридиғанлиқини, америка қатарлиқ дөләтләр билән болған иқтисадий һәмкарлиқини давамлиқ мустәһкәмләйдиғанлиқини билдүрди.

Ши җинпиңниң қаттиқ қол позитисийәсигә баққанда, ли чяңниң ипадиси мөтидил болуп, көзәтчиләр буни хитайниң икки йүзлимичилики, йәни америка башчилиқидики ғәрб дунясини қаймуқтуруш үчүн “бу яқтин очуқ чирай ечип у яқтин өзиниң билгинини қилиш, бу яқтин шәпә берип у яқтин җөндәш” тактикиси дәп баһалиған.

Туңган анализчи ма җү хитай компартийәсиниң тарихтин буян мушундақ һийлә-микир ишлитип кәлгәнликини билдүрүп мундақ дәйду: “хитай компартийәси мәйли гоминдаң дәвридики җаң җеши болсун, совет иттипақи, америка яки дунядики һәр қандақ дөләт болсун, һәммисигә мушундақ усулларни кәлди. Сиясәттә һийлә-тозақ қуруш, башқиларни алдаш хитайниң һөкүмран синиплиридин қалған адәт болуп, булар хитай компартийәсидә толуқ муҗәссәм болған”.

AP

Ли чяң хитайниң баш министири болғандин кейин, чәт әл таратқулирида униң характери вә сиясий роли тоғрулуқ һәр хил баһа вә қияслар берилгән. CNN Торида “ли чияң хитайниң иқтисадини әслигә кәлтүриду, америка билән иқтисадий мунасивәтни давамлиқ сақлайду” дейилгән болса, ройтерес агентлиқи вә BBC торида “ли чяң баштин ахир ши җинпиңниң адими, шуңа ши җинпиңға гепини өткүзәләйду” дейилгән. “ню-йорк вақти гезити” торида елан қилинған мақалидә ейтилишичә, ли чяңниң иқтисадий ислаһат еңи хели юқири болуп, шаңхәй шәһириниң башлиқи мәзгилидә тесла ширкитини шаңхәйгә елип киргән; 20-қурултайдин кейин ши җинпиңни қайил қилип, “юқумни нөлгә чүшүрүш сиясити” ни ахирлаштурушқа һәссә қошқан. Әмма хитай көзәтчилириниң қаришичә, ли чяң тоғрулуқ чиққан бу гәпләрниң бәзилири асассиз, бәлким у хитайниң тәшвиқати болушиму мумкин икән.

Канадалиқ хитай язғучи вә журналист шең шө ханим мундақ дәйду: “ли чияңниң хитайда қандақ рол ойниши муһим әмәс, ши җинпиңға көрә муһим болғини, униң ши җинпиңға болған садиқлиқи. Ли чияңниң қилмиш-әтмишлиригә қарайдиған болсақ, у шаңхәйдики чағда юқумни нәччә ай қамал қилип бу шәһәрни малиман қилди. юқириға садиқ болимән дәп, пуқраларниң җениға замин болди, уларға қилчә рәһим қилмиди. Демәк, бундақ адәм баш министир болса йәнә давамлиқ ши җинпиңниң ирадиси бойичә хитайни башқуриду. Ли чияң иқтисадни тәрәққий қилдурсун яки дипломатийәдә нәтиҗә қазансун, униңдин пайда алидиғини бәрибир ши җинпиңниң мустәбит һакимийити. Әгәр бу һакимийәттә әркинлик, демократийә вә қанун болған болсиди, маву әмәлдар маву орунда ишлисә хитайға пайдилиқ болатти дейәләйттуқ”.

3-Айниң 15-күни, американиң “ташқи сиясәт” журнилида елан қилинған “хитайниң йеңи баш министири” намлиқ мақалидә көрситилишичә, 80-йилларда хитайниң баш министирлиқ һоқуқи чоң болуп, җаң земин дәвридә һоқуқ тутқан ли пең, җу руңҗи қатарлиқларму хитай сияситидә бәлгилик рол ойниған. Ху җинтав дәвридә вин җябавниң сиясий орни нисбәтән төвән, ши җинпиң дәвридә болса ли кечяңниң орни техиму төвән, һоқуқи техиму кичик болған. Һазирқи йеңи баш министир ли чяң гәрчә намда хитайниң 2-номурлуқ рәһбири болсиму, бурунқидәкла ши җинпиң үчүн хизмәт қилидиған адәмгә айланған. Чүнки ли чяң илгириму ши җинпиңниң қол астида ишлигән болуп, 2005-йили җяңши өлкилик партком секретари болуп ишләватқан ши җинпиңға нәччә йил катип болған.

Шең шөниң қаришичә, хитай коммунист һакимийити әслидинла мустәбит һакимийәт болуп, мәйли ким һоқуқ тутсун һәммиси охшаш, пәқәт бәзилири ислаһатчи, бәзилири мутәәссип, бәзилири әқиллиқ, бәзилири дөт көрүниду. У мундақ дәйду: “җаң земин дәвридиму нурғун адәм зиянкәшликкә учриди, уйғурларму бастурулдиғу? ху җинтав дәвридиму нурғун адәм бастурулди һәм өлдиғу?! буларниң һәммиси хитай компартийәси тәкрарлап кәлгән вәһшийлик. Ши җинпиң дәвригә кәлгәндә хитайниң иқтисади вәйран болушқа башлиди, хитай әмәлдарлири буни көрүп, һакимийәтниң хәтәр астида қалғанлиқини һес қилип иқтисадини әслигә кәлтүрмәкчи болди. Әгәр иқтисади әслигә кәлсә, бу һакимийәтниң мустәбит, зораван тәбиити өзгирәмду? бундақ болуши натайин. Йәнә келип, мән ли чияңниң ши җинпиң ирадиси, идийәси вә сияситини қайрип қоюп, өз ғайиси бойичә иш қилалишиға ишәнмәймән”.

Хитайниң бу қетимлиқ хәлқ вәкиллири қурултийида шәкилләнгән йеңи һөкүмәт вә баш министир ли чяң хитайниң кәлгүси вәзийити, җүмлидин уйғур райониға бирәр өзгириш елип келәләмду? уйғурларни бастуруш вә ирқий қирғинчилиқ йәнә давамлишамду? анализчи ма җү буниңға җаваб берип мундақ деди:

“һазир уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқ нәтиҗә бериватқан басқучқа кирди. Хитай һөкүмити уйғурларниң мәдәнийити, етиқади, өрп-адити, һәммә немисини йоқитип бир йәргә барди. Уйғур сәр хиллири тамамән йоқ қилинди. Бир милләтни йоқитишниң әң яхши усули униң сәр хиллирини йоқитиш. Хитай бу мәқситигә асасән йәтти. Ши җинпиң бу қетим өзиниң буйруқидин чиқмайдиған ли чияңни баш министир қилди, сиясий бюро әзалириму униң адәмлиридин тәшкил тапти. Мән ишинимәнки, ли чияңму ши җинпиң бәргән вәзипини орунлайду. Өткән бир мәзгилдә, кишиләр ма шиңрүйни шинҗаңға барса сиясәт өзгириду, дәп ойливалғаниди. Һазир қарайдиған болсақ, әһвалда өзгириш болмақта йоқ, зулум техиму еғирлишиватиду. Шуңа көпчиликкә дәйдиғиним, хам хиялни қоюп ши җинпиң билән күрәш қилайли”.

14-Март күни “дипломат” торида чиққан мақалидә қәйт қилинишичә, һазир йеңи баш министир ли чяңға үмидварлиқ билән көз тикиватқанлар болғинидәк, униң пәқәт ши җинпиңниң көләңгиси икәнликигә ишинидиғанларму бар икән. Хитайниң иқтисади чөкүватқан, хәлқара обзари начарлишиватқан вәзийәттә ши җинпиң иқтисадни ли чяңға ташлап берип, өзи һәрбий вә дипломатийә ишлирини тутуши мумкин икән.