London SOAS instituti teripidin rahile dawutning töhpiliri sheripige pexri doktorluq unwani bérildi

En'gliyediki dangliq uniwérsitétlardin london uniwérsitétining qarmiqidiki sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) xelq'aradiki oxshimighan sahelerde netije yaratqan we alahide töhpiler qoshqan yette neper dangliq shexske pexriy unwan bergen. 2024-Yili 4-séntebir, london

En'gliyediki dangliq uniwérsitétlardin london uniwérsitétining qarmiqidiki sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) da, 4-séntebir küni ötküzülgen uniwérsitétining bu yilqi oqush püttürüsh murasimida, mexsus yene xelq'aradiki oxshimighan sahelerde netije yaratqan we alahide töhpiler qoshqan yette neper dangliq shexske pexriy unwan bérish pa'aliyiti élip bérilghan.

Güldüras alqish sadaliri ichide élan qilin'ghan bu alahide unwan'gha érishken shexslerning ichide, Uyghur insanshunas, piroféssor rahile dawutningmu ismi bar idi. Uninggha edebiyat penliri pexriy doktoriliq unwani bérilgenliki élan qilin'ghanda uning heqqide qisqiche mundaq tonushturulghan: “Uyghur étnografiye piroféssori rahile dawut, Uyghur medeniyet misraliri tetqiqatigha qoshqan töhpisi, bolupmu Uyghur mazar medeniyiti tetqiqati we yéngi bir ewlad Uyghur insanshunasliri we folklor tetqiqatchilirini terbiyeleshtiki alahide xizmetliri hörmiti üchün bu shereplik unwan teqdim qilindi. Piroféssor dawut 2017-yili 12-ayda, shinjangdiki ‛diniy ashqunluq‚ qa zerbe bérish jeryanida, xitay da'iriliri teripidin qolgha élin'ghan, u hazir muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.”

 Mezkur mukapatlash murasimda Uyghur alimi rahile dawutning sherep sehnisidiki orni bosh qalghan bolsimu, rahile dawutqa wakaliten uning amérikadiki qizi eqide polat bu shereplik unwanni qobul qilip, minnetdarliqini widiyoluq nutqi arqiliq yetküzgen. U murasim ehlini tesirlendürgen bu nutuqida mundaq dégen:

 “Apam rahile dawut türmige qamalghinigha 5 yildin ashti. Apam bügün pexirlik halda bu sherepke ige boldi, emma türmidiki apam özining japaliq tetqiqat we xizmetlirining bu shereplik étirapqa érishkenlikidinmu bixewer halda. U özining bu kespiy utuqlirini a'ilisi we dostliri bilen teng tebrikliyelmeydu. Men shundaq bir künning kélidighanliqini, uning erkinlikke chiqip, érishken shereplirini öz küzi bilen körüshini, a'ilisi bilen jem bolushini tilep kelmektimen. Apamgha bu sherepni layiq körgenlikinglar we apamning erkinlikke chiqishi üchün dawamliq uni qollap uning üchün adalet telep qiliwatqan her biringlargha chongqur rehmet éytimen.”

Xitay hökümitining Uyghurlar üstide dawam qiliwatqan qirghinchiliqi jeryanida, Uyghur diyaridiki her kesipte yétiship chiqqan, közge körün'gen bilim ademliri we ziyaliylar eng qattiq zerbige uchrighan topluq süpitide, dunyada diqqet qozghap kéliwatqan bolsimu, 2017-yilidin buyan éghir qamaq jazasigha höküm qilin'ghan we iz-déreksiz yoq qilin'ghan nurghunlighan Uyghur ziyaliylirining teqdiri toghruluq hazirgha qeder héchqandaq xewer yoq. Ene shulardin biri muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan folklor we insanshunasliq saheside tonulghan mutexessis rahile dawut hésablinidu.

Xitay da'irilirining doktor rahile dawutqa “Bölgünchilik we dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh” jinayitini artip muddetsiz qamaq jazasi bergenliki melum bolsimu, emma uning yéqinqi ehwali namelum.

London uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) ning, piroféssor rahile dawutqa edebiyat penliri boyiche pexri doktorluq sheripi bérilish iltimasini sun'ghuchi, piroféssor raychil xarris xanim ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi:

 “Men uniwérsitétimizning rahile dawutqa bu shereplik unwanni teqdim etkinidin xushal boldum. Xitay oqughuchilar tesiri zor bolghan bu uniwérsitétning Uyghurlar weziyitini nezerde tutup we uni tonup rahilege bu unwanni teqdim qilishi asan emes dep oylaymen. Shundaqla bu, ularning qilishqa tégishlik burchi dep qaraymen, chünki rahile men bilen birlikte ilgiri london uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) ning Uyghur medeniyiti tetqiqat türlirige qatnashqan bir tetqiqatchi. Shundaq bolghanliqi üchünmu bu arqiliq uniwérsitét uning töhpilirining untulmaydighanliqini ipadilesh mes'uliyiti bar.”

Rahile dawutning kesipdishi we dosti bolghan Uyghur muzika tetqiqatchisi london uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) ning piroféssori raychil xarris xanim, rahile dawut tuyuqsiz ghayib bolghandin buyan uning erkinlikke chiqishi we uning kespiy emgeklirining dunya ilim saheside yenimu étirap qilinishi üchün toxtimay heriket qilip kéliwatqan shexslerdin biri.

Raychil xarris xanim london uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) gha sun'ghan iltimasida, rahilening SOAS rehberlik qilghan tetqiqatqa qatniship, ejir singdürgenlikini alahide tilgha élip mundaq yazghan:

“Rahile Uyghur diniy en'eniliri heqqide tengdashsiz étnografiye sinliri, resimler we höjjetlerni toplidi. Bu yerde, yeni SOAS da biz yene xelq'araliq medeniyet saheliri bilen hemkarliship, uning toplimini toghra arxiplashturup we torda ashkarilap, bu mol medeniyetning eslimisini yoqitip qoymaymiz, men piroféssor rahile dawutqa tetqiqat, oqutush we Uyghur xelqining medeniyitini téximu yaxshi chüshinish üchün qoshqan zor töhpilirini teqdirlesh üchün edebiyat penliri pexriy doktoriliq unwani teqdim étilishini telep qilimen.”

Raychil xarris xanim rahile dawutqa bérilgen pexriy doktorluq unwanining ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi:

 “Men SOAS qa, rahile dawutqa bu unwanning bérilishini telep qilip iltimas sun'ghinimgha bir yildin ashti. Méning uning bilen dost we kespiy hemkarliq ornatqan bir shexs bolush süpitim bilenmu shundaq qilish burchum bar. Uning özining untulmighanliqini bilishi nahayiti muhim we uning buningdin xewerdar bolushini ümid qilimen. Yene bir seweb bolsa, u xitay hökümiti teripidin adaletsizlik bilen uzun yilliq qamaq jazasigha uchrighan nurghunlighan Uyghurlar we Uyghur ziyaliylirigha simwol bolghanliqi üchün, bu bérilgen sherep peqet birla shexske xas bolmastin, belki bu arqiliq dunya ilim sahesining nurghunlighan ziyaliylarning we ularning töhpilirining untulup qalmaydighanliqini, xitayning bu kishilerge qaratqan eyibleshliri we jazalishini qobul qilmaydighanliqini ipade qilish ehmiyetke ige.”

Bultur yeni 2023-yili 9-ayda, london uniwérsitéti xitay hökümiti teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi jezmleshken piroféssor rahile dawutni derhal qoyup bérish toghriliq bayanat élan qilghanidi.

Ular bayanatida, “Uyghur folklori we en'eniwi medeniyiti toghrisidiki tetqiqatliri bilen keng tonulghan piroféssor rahile dawut, ilgiri london uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) bilen bir qisim tetqiqat türliride hemkarlashqanidi. Uning ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghanliq xewiri kishini échinduridu, biz uning derhal we shertsiz qoyup bérilishni telep qilimiz.” dep tekitligenidi.

Rahile dawutning amérikadiki qizi eqide polat ziyaritimizni qobul qilip, apisi érishken qollash we shereplerdin pexirlen'gen bolsimu, könglining yérim ikenlikini yoshuralmidi. U bu sherepning apisi we shuninggha oxshash qismetke uchrighan Uyghurlarning baldurraq qoyup bérilishige türtke bolushini ümid qilidighanliqini ipadilidi.

Piroféssor rahile dawutqa buningdin ilgiri bélgiye “Biryussél erkinlik uniwérsitéti” teripidin 2023-yili 15-dékabirda pexri doktorluq unwani bérilgenidi. Rahile dawutning eng gewdilik ilmiy emgeklirining biri 2001-yili neshr qilin'ghan “Uyghur mazar medeniyiti tetqiqati” namliq esiri, bu sahediki nopuzluq eserlerning biri, dep qarilip kelmekte. Rahile dawut bultur yene xelq'ara qelemkeshler jem'iyitining 2023-yilliq “Jasaret mukapati” gha érishkenidi.

Amérika tashqi ishlar ministirliqimu yazma bayanat élan qilip, xitay hökümitining “Shinjang uniwérsitéti” ning piroféssori, folklorshunas rahile dawutni ömürlük qamaqqa höküm qilghanliqini eyibligen, shuningdek xitay hökümitining piroféssor rahile dawutni derhal qoyup bérishi, Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqni toxtitishini telep qilghanidi.

Muhajirettiki Uyghurlar we rahilening weziyitige köngül bölüp kéliwatqan ilim sahesidiki kishiler london uniwérsitétining sherqshunasliq we afriqa tetqiqati instituti (SOAS) teripidin rahile dawutqa pexriy doktorluq unwani bérilgenlikini alqishlighan bir waqitta yene, ular bu xil étirap qilinishlarning uning qoyup bérilishide rol oynishini kütmekte.