Ma shingrüy Uyghur élidiki saqchi we herbiy organlargha yuqiri bésimliq siyasetni izchil dawamlashturush körsetmisi bergen

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2025.01.16
ma-xingrui-saqchi-saqchixana-1024 Ma shingrüy xoten shehiri laskoy baziri bostan aldi yézisi saqchixanisida ehwal igilewatidu. 2024-Yili 9-noyabir, xoten
ts.cn

Xitayning Uyghur élidiki aliy emeldari ma shingrüy yéqinqi bir heptidin béri “Shinjang herbiy rayoni” gha, “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ge we her derijilik saqchi organlirigha arqa-arqidin körsetme bérip, xitay kompartiyesining Uyghur élini idare qilish xizmitining buningdin kéyinki yönilishi we aldinqi orundiki asasliq nuqtilirini körsetken.

Ma shingrüyning tekitlishiche, armiye “Térrorchilargha qarshi yuqiri bésimliq basturush” ni dawamlashturup, “Baldur zerbe bérish, kichik waqtida zerbe bérish we bix halitide zerbe bérishte ching turushi”؛ bingtüen béyjingning rayonda keng kölemlik yolgha qoyuwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” namidiki xitaylashturush herikitige téximu aktip qatnishishi we buni özining asasliq wezipisi qilishi kérek iken. Bolupmu ma shingrüyning ötken heptidin béri Uyghur ilining xoten, qeshqer, qizilsu qatarliq wilayet oblastlirida élip barghan tekshürüshte, yerlik da'irilerning asasiy qatlamgha bolghan kontrolluqni téximu kücheytip, kompartiyening siyasiy we teshkiliy jehettiki bashqurushini “Her bir a'ile, her bir shexske qeder konkrétlashturushi” ni telep qilghanliqi melum.

Halbuki, mutexessisler ma shingrüyning körsetmisi xitayning rayondiki Uyghurlarni asasiy nishan qilghan xewpsizleshtürüsh siyasitining tüp yönilishide özgirish bolmayla qalmay, belki da'irilerning Uyghurlar köp sanliqni teshkil qilidighan jaylarda mikroluq kontrolluqni téximu kücheytidighanliqi we téximu konkrétlashturudighanliqini körsitidu, dep qarimaqta.

Amérikadiki “Xitay mejmu'esi” zhurnilining muherriri, washin'gtonni baza qilghan “Jéymis town fondi” tetqiqat ornining “Xitay pirogrammisi” türining mu'awin diréktori arran xop (Arran Hope), hazirqi alametler Uyghur ili weziyitide 2025-yili birer özgirish bolmaydighanliqi, bu yilning Uyghurlar we rayondiki bashqa xelqler üchün téximu qarangghu bir yil bolidighanliqidin bésharet bériwatqanliqini tekitleydu. Arran xop 14-yanwar muxbirimizgha ewetken bu heqtiki yazma analizida mundaq dégen: “Gerche qish ayliri (xitay) jama'et xewpsizlik da'irilirining da'im yuqiri derijide hoshyar turidighan mezgili bolsimu, yeni men bundaq mumkinchilik bar dep qarimisammu, emma yuqirining siyasitide özgirish bolmighuche hazirqi yüzlinishtin shinjang weziyitining 2025-yili özgiridighanliqini körüp yetmidim”.

Arran xopning qarishiche, xitayning rayondiki asasiy qatlamlargha bolghan mikroluq kontrolluqni kücheytish tedbiri, xitayning “Qishliq opératsiye” herikiti bilen baghlinishliq iken. Arran xop mundaq deydu: “Bu heriket ‛mesilini bix halitide yoqitish‚ ni meqset qilmaqta… shundaqla asasiy qatlamni kontrol qilishni ‛her bir a'ile, her bir shexske qeder kéngeytish‚ bolsa, bu muddi'agha xizmet qilidu”.

Ma shingrüy “Shinjang herbiy rayoni” partkomining 14-yanwar küni ötküzülgen 13-nöwetlik 8-qétimliq yighinida qilghan sözide, armiye “Térrorchilargha yuqiri bésimliq zerbe bérish halitini her waqit saqlap, baldur zerbe bérish, kichik waqtida zerbe bérish, bix halitide zerbe bérish, nuqtiliq rayonlar we muhim qanallarni kontrol qilish iqtidarini östürüp, chégraning bixeterliki we muqimliqigha kapaletlik qilish kérek” dégen. U buning aldida, yeni 8-yanwar küni bingtüen partkomining 8-nöwetlik yighinda söz qilghandimu, bingtüenning nöwettiki asasliq wezipisini sherhlep ötken. Ma shingrüy, béyjingning bingtüen'ge qoyghan telipi uning “Yéngi dewrdiki shinjang istratégiyesini barliq xizmetlerning asasiy qilishi, jungxu'a milliti ortaq gewdisi qurulushini ilgiri sürüshni asas qilishi” ikenlikini éytqan idi.

Bash ishtabi gérmaniyediki “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” ning qanun diréktori, adwokat hanu shedlérning (Hano Schadler) körsitishiche, bu heriketler xitayning Uyghur rayonida téxi meqsitini ishqa ashurup bolalmiduq dep qaraydighanliqini körsitidiken. Hanu shedlér mundaq deydu: “Yerlik ahalilerge qarita burundin dawamliship kéliwatqan, shuningdek yéngi yürgüzülüwatqan bésim xitay hökümitining bu rayondiki ‛meqsitini téxi ishqa ashurup bolalmiduq‚ dep oylaydighanliqini körsitidu. Shunga ular barliq küchini ishlitip, bu xil heriketler arqiliq, Uyghurlarning ‛ita'etmen puqra‚ bolushigha kapaletlik qilinishi kérek, dep oylaydu”.

Hanu shedlér, Uyghur rayonidiki bu heriketlerning tashqi dunyagha shi jinpingning birlikke kelgen dölet chüshenchisi xitaylarni merkez qilidu, dégen signalni bergenlikini tekitlimekte.

Hanu shedlér 14-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Bu siyaset her xil halet we shekillerde dawam qilmaqta. Qisqisi, bu tashqi dunyagha shu signalni bermekte: shi jinpingning döletni birlikke keltürüsh idiyesi, Uyghur élidek chégra rayonlarning özige xas medeniyiti, tarixi, en'enisi we tili bolghan teqdirdimu, yenila xitaylarni merkiziy nuqta qilidu”.

Ma shingrüyning xoten, qeshqer, qizilsu qatarliq jaylarda tekshürüsh élip bérip, bashqurushni “Her bir a'ile we shexslerge qeder” kéngeytish tapshuruqi؛ shuningdek uning yene “Shinjang herbiy rayoni” we bingtüen'ge bergen herqandaq muqimsizliq bésharitige “Aldin'ala zerbe bérish”, xewpni “Bix halitide yoqitish” körsetmisi, Uyghur aptonom rayonluq j x nazariti pütkül Uyghur éli miqyasida “Qishliq opératsiye” herikiti qozghap, “Bixeterliki murekkep saheler” ge qarita nishanliq tazilash élip bériwatqan bir waqitta otturigha qoyulghan.

Amérikadiki xitay öktichi adwokat, amérika “Xuntér instituti” ning ilmiy xadimi we chikago uniwérsitétining ziyaretchi piroféssori téng byaw, xitayning Uyghur élide bu xil heriket xaraktérlik “Qattiq zerbe bérish” ni hazirmu dawamlashturushi, uning bu rayondiki “Dölet térrorluqi” da héchqandaq özgirish bolmighanliqini körsitidu, dégenlerni tekitleydu. Téng byaw mundaq deydu: “(Uning) bu xil heriket xaraktérlik ‛qattiq zerbe bérish‚ ni yenila qanat yaydurushi, xitay kompartiyesining shinjangdiki kontrolluqi, shuningdek uning dölet térrorluqida héchqandaq ajizlash alamiti bolmighanliqini körsitidu”.

Téng byawning qarishiche, xitay da'irilirining bir tereptin, Uyghur élide “Térrorluq” ning tügitilgenliki, “Muqimliq” ning ishqa ashqanliqini tekitlep, yene bir tereptin, yuqiri bésimliq siyasitini dawamlashturushni telep qilishi öz'ara ziddiyetlik iken. Téng byaw 14-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, “Hazir (rayonda) atalmish ashqunluq, térrorluq we bölgünchilikke héchqandaq boshluq qalmighan bolsimu, emma xitay kompartiyesining dawamliq yuqiri bésimliq hökümranliqni dawamlashturushi, körünüshte bir-birige intayin ziddiyetliktur” deydu. Halbuki, “Jéymis towin fondi” ning “Xitay pirogrammisi” türidiki arran xop, xitayning Uyghur élide aldini élish xaraktérlik basturushni téximu kücheytishini, rayonda töwen kirimlik ahaliler nopusining kéngeygenliki bilenmu baghlinishliq bolushi mumkinlikini tekitleydu.

Arran xop mundaq deydu: “Rayondiki töwen kirimlik nopusning kirim we xizmet ehwalini teqib qilidighan ‛ishsizliqni nazaret qilish we aldin agahlandurush bérish méxanizmi‚ gha asaslan'ghanda, 2023-yili rayondiki töwen kirimlik nopusning kölimi kéngeygen. Shuningdin béri xitayning omumiy iqtisadiy weziyitide körünerlik yaxshilinish bolmidi. Shunga, men belkim kompartiye döliti aldini élish xaraktérlik basturush tedbirlirini hessilep kücheytish zörüriyiti hés qilghan bolushi mumkin, depmu oylawatimen”.

Halbuki, “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” diki hanu shedlérning qarishiche, bu amérika we gérmaniyeni öz ichige alghan démokratik gherb döletlirining xitaygha bolghan bésimni téximu kücheytishi, xitay emeldarlirigha qarita dawamliq jaza yürgüzüshini teqezza qilmaqta iken.

Hanu shedlér mundaq deydu: “Bu tashqi dunyaning rayondiki ölke derijilik kompartiye rehberlik qatlimidiki emeldarlarni jazalashni kéngeytishini teqezza qilmaqta. Méning nuqti'inezerimde, nurghun jazalash tedbirliri bolsimu, emma bu démokratiye we kishilik hoquqni himaye qilghuchi döletler teripidin téxi toluq ishlitilmidi”.

Xitay da'irilirining Uyghur élide muqimliq tedbirlirini téximu kücheytip, “Aldini élish xaraktérlik basturush” ni qayta tekitlishi, amérikada pirézidént baydénning wezipe ötesh mudditi toshup, kéler hepte yéngi saylan'ghan pirézidént donald tramp hoquqni ötküzüwalidighan ötkünchi bir waqitta otturigha qoyulmaqta. Yéngi pirézidéntning xitay siyasitining qandaq bolushi, uning qaysi yönilishke qarap méngishi, bu siyasette Uyghur mesilisining qandaq orun tutushi éniqsiz bir peytte, xitayning Uyghur élide yuqiri bésimliq basturushni qayta qanat yaydurushi, amérikada hökümet almishish dewridiki éniqsizliqni “Purset körüwatamdu-, qandaq” dégen so'allarni peyda qilmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.