Yawropaliq meblegh salghuchilar xitaydin chékinip chiqip, mebleghlirini sherqiy-jenubiy asiya ellirige salmaqta

Yillardin buyan, bir tereptin xitayni Uyghurlargha yürgüziwatqan kishilik hoquq depsendichiliki seweblik eyiblise, yene bir tereptin xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqlirini dawamlashturup kéliwatqan yawropa ittipaqining 2023-yilining bashlinishi bilen bezi emeliy qedemlerni bésip, yéngi xitay istratégiyesini yolgha qoyushqa bashlighanliqi melum bolmaqta.

8-Yanwar küni “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi “Yawropa ittipaqining meblegh salghuchiliri xitaygha soghuq mu'amile qilmaqta” namliq bir maqale élan qildi. Maqalide bayan qilishiche, 2021-yili yawropa ittipaqi Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen alaqidar bolghan 4 neper xitay emeldarigha jaza yürgüzgendin kéyin, xitay terepmu öch élish meqsidide yawropadiki eng chong aqillar ambiri bolghan mérkato xitay tetqiqat inistitutini öz ichige alghan birqisim organ we shexslerge jaza élan qilghan. Buning netijiside yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki munasiwet zor derijide buzulghan. Ikki terep otturisida imzalanmaqchi bolghan meblegh sélish kélishimi tonglitip qoyulghan. Arqidinla yolgha qoyulghan xitayning “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti yalghuz xitayghila emes, xitaydiki gherb elliri karxanilirighimu iqtisadiy jehettin ziyanlar salghan.

Maqalide ilgiri sürüshiche, ürümchide yüz bergen ot apitidin kéyin, xitay teweside peyda bolghan “Aq qeghez herikiti” ning tesiride xitay hakimiyiti ötken aydin bashlap “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitini emeldin qaldurghan, sayahetni eslige keltürgen we chet ellik karxanichilarning xitaygha qaytip kélip qaytidin ish bashlishini, meblegh sélishini qarshi alidighanliqini bildürgen. Emma gherblikler bu qétim mebleghlirini xitaygha emes, belki uning etrapidiki döletlerge sélishqa bashlighan, ular wéytnam, hindonéziye, yaponiye, sin'gapor, malaysiya qatarliq döletlerde zawutlar qurup ish bashlighan.

Yalghuz gherb ellirining meblegh salghuchilirila emes, bezi chong xitay shirketliriningmu xitaydiki muqimsizliq we dawulghushlar seweblik mebleghlirini sherqiy-jenubiy asiya ellirige yötkewatqanliqini ilgiri sürgen gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependi, gherb shirketlirining xitaydin chékinip chiqishigha Uyghur irqiy qirghinchiliqiningmu muhim bir seweb boliwatqanliqini tilgha aldi.

Maqalide teswirlishiche, gherb shirketliri emdi xitaygha burunqidek qiziqmaydighan haletke kelgen. Xitay hazir yawropaliqlarning nezeride “Qiziq bazar” liq ornini yoqitip qoyghan. U barghanséri “Mölcherligüsiz, ishenchisiz we ünümsiz” bir döletke aylan'ghan. Hemmidinmu muhimi, yawropa ittipaqigha eza döletler axiriqi birqanche yilda xitaygha qarita siyasetlirini tüptin özgertken. Siyasetning özgirishi meblegh salghuchilarning tallishinimu özgertken. Nurghunlighan yawropaliq meblegh salghuchilar xitaydin chékinip chiqip, mebleghlirini sherqiy-jenubiy asiya ellirge salghan. Yawropaliqlarning 2021-yili bir yil ichide sherqiy-jenubiy asiyagha salghan meblighi 26 milyard 500 milyon amérika dollirigha yetken.

Xitaydiki nurghunlighan chet el shirketlirining yéqindin buyan Uyghur mejburiy emgikige chétilip qalmasliq, xitayning jinayitige shérik bolup jazagha uchrimasliq üchün xitaydin mebleghlirini qayturuwélishqa, zawutlirini yötkeshke bashlighanliqini tilgha alghan norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependi, norwégiye néft fondiningmu yéqinda xitayning közitish kamérasi yasaydighan xékwizyon shirkitige salghan meblighini qayturiwalghanliqini tekitlidi.

Xewerdin melum, bolushiche, aldinqi ayda ötküzülgen yawropa ittipaqi bilen sherqiy-jenubiy asiya elliri ittipaqining yoquri derijilikler uchrishishida yawropa komisiyonining re'isi ursula fon dér layin yawropa ittipaqidin 10 milyard dollar meblegh ajritip “Yershari derwazisi” ni échish üchün sherqiy-jenubiy asiya ellirige salidighanliqini bildürgen. Bu bolsa yawropa ittipaqining xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushigha qarshi istratégiyelik tedbiri üchün bésilghan emeliy qedem bolup hésablinidiken. Uzundin buyan xitaygha béqinip qalghan sherqiy-jenubiy asiya elliri yawropa ittipaqining bu siyasitini qizghin qarshi alghan.

Maqalide tekitlishiche, yawropa ittipaqidin xitaygha meblegh séliwatqan chong shirketler “Uyghur mejburiy emgikige chétishliq” dep eyibliniwatqan BMW, wolkswagén, mérsidés-bénz qatarliq gérmananiyening chong mashina goruhliri bolup, xitayda zor sanda zawutliri we mebleghliri bolghan bu shirketler xitay bilen bolghan iqtisadiy alaqisini “Bir kéchidila” üziwitelmeydiken. Emma xitaydiki bashqa gérman shirketlirining 30 pirsenti zawutlirini xitaydin yötkep bolghan, yene 30 pirsenti yötkilish aldida turmaqta iken.