“Maskining arqisida” némiler bar?

“Maskining arqisida” namliq höjjetlik filim qoyulghandin kéyin abduweli ayup tamashibinlarning so'aligha jawab bériwatidu. 2024-Yili 12-awghust, washin'gton

Xitay hökümitining Uyghur élidiki qirghinchiliqini delillesh we buni xelq'ara jama'etke téximu ochuq körsitip bérish köpligen egri-toqayliqlarni bashtin kechürgen bolup, buninggha ejir singdürgen nurghun kishilerni sanap ötüsh mumkin. Buningda eng zor salmaqni igiligen pakitlarning biri xitay hökümitining tashqi dunyagha ashkara bolup ketken saqchi höjjetliri bolup, lagérlardiki dehshetning kishiler oylighandinmu nechche hesse éghirliqini janliq namayan qilip berdi. Ene shu höjjetler ashkara bolghandin kéyin otturigha chiqqan sabiq xitay saqchi wang léyjenning bu heqtiki guwahliqliri bu jehettiki bir ijabiy qedem süpitide alqishlandi.

Lagérlar heqqidiki yazma pakitlar we höjjetlerni xelq'aragha tonushturush saheside aktip xizmetlerde boluwatqan Uyghur ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup we wang léyjyenning yüzmu-yüz uchrashqandin kéyinki söhbetliri asasida ishlen'gen “Maskining arqisida” namliq höjjetlik filim 2023-yili tarqitilghandin kéyin omumen ijabiy bahalargha ériship keldi. Shu qatarda mezkur filim12-awghust küni yene bir qétim washin'gton shehiride qoyuldi.  Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilligen bu qétimqi pa'aliyette mezkur teshkilatning xadimliridin luyiza gréw xanim filimning arqa körünüshi heqqide qisqiche chüshenche bergendin kéyin yérim sa'etlik höjjetlik filim körsitildi.

Abduweli ayup ilgiri ürümchi we qeshqerde ana til mektipi échishqa tirishqan bolsimu bu sewebtin qolgha élin'ghan hemde 2014-yili noyabirda qeshqerge qaytqan. Aridin uzun ötmey abduweli chet elge chiqip ketken hemde bir qatar dishwarchiliqni bashtin kechürgendin kéyin axiri a'ile boyiche norwégiyege makanlashqan. Filim uning norwégiyediki a'iliside her küni tekrarlinidighan dastixanda ghizalinishtin bashlinidu. Ene shu künlerning biride u xelq'aragha Uyghur élidiki lagérlar heqqide guwahliq bérip kéliwatqan wang léyjen bilen yüzmu-yüz uchrishish pursitige érishidu. Wang léyjen hemmila guwahliq sorunlirida xitayche saqchi formisi kiygen, shundaqla maska we qara köz'eynek taqighan halda otturigha chiqqan bolup, bu filimdimu shu halette namayan bolidu. Shuningdek uning qeyerde turidighanliqi yaki maskini éliwetkendin kéyinki chirayining qandaqliqi kishilerge namelum bolup, abduweli uni “Chashqandek möküp yashaydu” dep teswirleydu.

RFA/Shehrizad

Wang léyjenning qara renglik xitay saqchi formisi abduweli a'ilisi, shuningdek milyonlighan Uyghur a'ililiri üchün oxshashla qabahet, zulum, qorqunch we dehshetning simwoli bolup kelgen. Abduwelining a'iliside xuddi muhajirettiki köpligen a'ililerge oxshashla “Sherqiy türkistanning jughrapiyesi”, “Sherqiy türkistandiki hayat” dégendek témilar pat-pat tilgha élinidu. Emma wang léyjenning qara renglik saqchi formisi we yüzidiki maska abduwelige ötmüshning jarahetlirini esletse, uning gödek perzentlirige dawam qiliwatqan zulumning dehshetlirini hés qilduridu. Shunga ular gerche erkin dunyada yashawatqinigha nechche yillar bolghan bolsimu, abduwelining bashqa bir döletke bérip wang léyjen bilen uchrashmaqchi bolghanliqi hemmeylenni sarasimige séliwétidu. Bolupmu eyni waqitta xitay saqchilirining Uyghurlarning öylirige yawuzlarche bésip kirip, diniy kitablarni axturush bahaniside öy tintishlirini köp körgen qizi bu xewerni anglighandin kéyin bekla qorqup kétidu. Bu hal eyni waqittiki “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” da köp körülgen rohiy dunyadiki chongqur yiltiz tartqan meniwi jarahetlerning nechche ewladtin kéyinmu yoqalmaydighanliqidek ré'alliqni yene bir qétim eslitidu.

Abduwelining bu qétim ashu xitay saqchi bilen yüzmu-yüz uchrishishi nechche on sa'etlik filim xatirisi hasil qilghan bolup, ular uchrashqanda söz témisi tebi'iy halda eyni waqittiki abduweli qamalghan türmilerning ehwali heqqide bolidu. Xitay saqchining éytishiche, u mexsus “Terbiyelesh” tin kéyin yuqiri ma'ash we emel wede qilinip Uyghur élige ewetilgen saqchilarning biri. Shunga uninggha Uyghur élidiki “Térrorchilar” ning qandaq wehshiy insanlar ikenliki köp qétim chüshendürülgen. Emma qeshqer we ürümchide ishlesh jeryanida bu jaydiki kishilerning özi anglighandin bashqiche insanlar ikenlikini bayqighan. Söhbet jeryanida u eyni waqittiki Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari chén chüen'goning “Ming kishi xata tutulsa meyli, emma birmu gumanliq kishi chüshüp qalmasliqi lazim” dégen sözlirini anglighan. Bu hal 1940-yillarda kommunistlarni üzül-késil yoqitish iradisige kelgen jyang jéshining “Ming kishi xata öltürülse meyli, emma birmu kommunist qéchip ketmisun” dégen sözlirining eynen tekrarlinishi hésablinidu.

RFA/Shehrizad

Xitay saqchi éytip bergen bezi wehshiyane jaza usullirini abduweli biwasite bashtin kechürgen. Shu qatarda xitay saqchi néme üchün maskiliq saqchilarning Uyghur tutqunlarni urghanda ularning muskul qismigha uridighanliqini, urghanliqini bashqilarning bilip qélish éhtimali bolghan yaki sunup kétish éhtimali bolghan put-qol we bash qismigha urmaydighanliqini sözlep bergen. U shu ehwallarni sözlep kélip “Abduweli, sen teleylik ikensen. Eger 2017-yilidin kéyin tutulghan bolsang alliqachan ölüp ketken bolatting” deydu.

Filim körsitilip bolghandin kéyin luyiza giréwning riyasetchilikide qisqiche muhakime bolup ötti. Muhakime jeryanida abduweli özi ashu qétimliq söhbette anglighan, emma filimgha kirgüzülmigen bezi ehwallarni tonushturup ötti. Bolupmu u xitay Uyghur élige kelgendin kéyin her künlük xizmet salmiqining normaldikidin köp éghirliqini, dem élish dégenning yoq ikenlikini, wede qilin'ghan “Alahide étibar siyasetliri” ning unchilik emeliyliship ketmigenlikini, eng muhimi özige “Térrorchi” dep tonushturulghan Uyghurlarning pütünley buningdin bashqa bir insanlar türkümige mensupluqini bayqighan.

Bu qétimliq pa'aliyetni teshkilligen Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependining qarishiche, insaniyetning hazirqi zaman tarixida qirghinchiliq köp qétim yüz bergen bolsimu peqet sistémiliq höjjetleshtürülgen qirghinchiliqla este saqlinip qalghan. Jümlidin eyni waqittiki sabiq sowét ittipaqining gulag sistémisida 20 milyonche kishi hayatidin ayrilghan bolsimu emma bular xelq'arada “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” dek unche keng bilinmigen. Chünki yehudiylar duch kelgen tiragédiye köpligen sahening ortaq tirishchanliqida yaxshi höjjetleshtürüp chiqilghan. Shunga Uyghur qirghinchiliqimu sistémiliq we höjjetleshken shekilde xatirilense kelgüside buning tarixiy ehmiyiti zor bolidu. Bu menidin alghanda “Maskining arqisida” namliq bu filim belgilik höjjet bolush rolini oynaydu.

Abduweli ayup qara kiyimlik xitay saqchilirining insan xiyalighimu keltürelmeydighan yawuzluq we wehshiylikni közini mitmu qilmay turup ijra qilishigha biwasite shahit bolghan. Uning qarishiche, xitay saqchilirining bu qeder yawuzliship kétishide ularning méngisini toluq yuyup bolghan, shuningdek ulargha “Öchmenlikning tonini qoshlap kiydürüp bolghan” xitay hökümiti muhim jawabkarliqni üstige élishi lazim. Emma ré'alliq shuni körsitiduki, xitaylarda ewj alghan bu xildiki öchmenlik qeyerde bolushidin qet'iynezer héchqachan birer mesilini hel qilalighan emes, közligen nishanighimu yételigen emes. Pa'aliyettin kéyin ziyaritimizni qobul qilghan abduweli bu nuqtini alahide eskertip ötti.

Bu qétimqi pa'aliyetke qatnashqan kerén xanim Uyghur qirghinchiliqi heqqide uzundin buyan xewer anglap kelgen amérika jama'itining bir addiy ezasi. U bu filimni körgendin kéyin özining Uyghurlar we xitaylar heqqidiki chüshenchisining yene bir qétim yükselgenlikini ziyaritimiz jeryanida tekitlep ötti.

 “Shundaq. Bir yehudiy bolush süpitide shuni éytimenki, buningda hemmimizning ornimizdin dest turush, bu heqte söz qilish hemde buni bashqilargha anglitish mejburiyitimiz bar. Bu yerde sükütke orun yoq. Bolupmu ewladmu-ewlad dawam qilidighan rohiy zexmet téximu shundaq bolushni telep qilidu. Gerche méning a'ilemde héchkim ‛yehudi zor qirghinchiliqi‚ ning biwasite tesirige uchrimighan bolsimu men téxi amérika teweside ‛küde-körpilirimni yighishturup mangamdim?‚, ‛pasportum inawetlik halettimu?‚ dégendek so'allarni yadidin chiqirip qoyidighan birer yehudiyni körüp baqmidim. Uyghurlar bolsa hazir muhajirette sersan-sergerdan bolup yürüwatidu. Ular öz kimlikini we medeniyitini qandaq saqlap qélishning koyida tipirlawatidu. Shunglashqimikin herqachan bir türlük hemdertlik we hemkarliq tuyghusi wujudumni oriwalidu. Biz herqachan öz'ara öginish we qollashqa mohtaj. ”

Melum bolushiche mushu xildiki filimlar her sahe tamashibinlirining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki chüshenchisini yéngilash we östürüshte yazma xewerlerdinmu bekrek ünüm qazinidighan bolup, shu sewebtinmu yéqinqi mezgillerde ishlen'gen Uyghurlar heqqidiki höjjetlik filimlar izchil qizghin alqishlinip kelmekte.