Medeniyet qirghinchiliqi bilen eyibliniwatqan xitay “Shinjang yaxshi jay” teshwiqatini kücheytken

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.06.13
ussul-dubai Xitayning dubeydiki bash konsulxanisi we Uyghur aptonom rayonluq chet el dostluq jem'iyiti birlikte teshkilligen bir ömek ereb birleshme xelipiliki dubey shehiride ötküzgen “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchiliki körünüshi. 2024-Yili 6-iyun, dubey
X/@CGPRCinDubai

Xitay hökümiti özige siyasiy yaki iqtisadiy jehettin baghlinip qalghan memliketler we musulman dunyasigha qarita atalmish “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchiliki qatarliq pa'aliyetler arqiliq teshwiqatini hessilep kücheytkenliki melum. Uyghurlar weziyitige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan mutexessisler, xitayning mushu xil wasitiler arqiliq, bir tereptin özining Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliqini aqlashqa urunuwatqanliqini, yene bir tereptin amérika bashchiliqidiki démokratik gherb döletlirige qarshi birlik sep shekillendürüwatqanliqini ilgiri sürmekte.

“Xitay xewerliri tori” ning 6-ayning 7-kündiki xewirige asaslan'ghanda, 6-iyun küni xitayning dubeydiki bash konsulxanisi we Uyghur aptonom rayonluq chet el dostluq jem'iyiti birlikte teshkilligen bir ömek ereb birleshme xelipiliki dubey shehiride “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchiliki ötküzgen. 30 Gha yéqin sen'etchilerning asasliqi Uyghur aptonom rayonluq muqam we sen'et ömikidin kelgen. Dubeydiki her sahediki 600 dek kishi, xitay muhajirliri we xitay meblegh salghan karxanilarning wekilliri oyunni körgili kelgen.

Xitayning dubeydiki bash konsuli o bochiyen sözide shinjang chet el dostluq jem'iyitining nechche ming chaqirim yol yürüp dubeyge kélip, chet eldiki yerlik xitaylargha ésil nomur bergenliki üchün minnetdarliqini bildürgen. U yene mundaq dégen: “Eger siz shinjangni ziyaret qilmisingiz, xitayning qanchilik chongluqini bilmeysiz, shinjangni ziyaret qilmisingiz, xitayning güzellikini bilelmeysiz. Oyunni körgili kelgenler xitayning kölimi we güzellikini hés qilalaydu.”.

Xitayning bu xil “Shinjang yaxshi jay” teshwiqat pa'aliyitining mahiyiti mutexessislerning diqqitini qozghidi,

Gérmaniyediki Uyghurshunas doktor runi sténbérg (Rune Stenberg) radiyomiz ziyaritini qobul qilip ereb birleshme xelipiliki dubey shehiride “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchilikining mezmuni, meqsiti we xaraktéri heqqide söz qilip mundaq dédi: “Xitay hökümiti sherqi türkistandiki zulmi we lagérlar tüpeyli obrazi xunükleshti we köp ziyan'gha uchridi. Shunga özining jinayitini aqlash üchün yéqindin buyan köplep meblegh sélip ‛shinjang yaxshi jay‚ namidiki naxsha we ussul kéchiliki qatarliq türlük pa'aliyetler arqiliq teshwiqatini hessilep kücheytiwatidu”.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti doktor erkin ekrem öz inkasni bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümiti bu xil pa'aliyetler arqiliq bir tereptin sherqi türkistandiki irqi qirghinchiliqini inkar qilip, Uyghurlarning naxsha éytip usul oynap xushal-xuram yashawatqanliqini teshwiq qiliwatidu. Yene bir tereptin ereb dunyasidiki amérikigha qarshi pisxikisidin paydilinip amérika bashchiliqidiki démokratik gherb döletlirige qarshi birlik sep shekillendürüwatidu”.

Mezkur xewerde déyilishiche, dubeyde 30 nechche yil turghan ereb birleshme xelipilikidiki “Shinjang soda-sana'etchiler birleshmisining re'isi” ning re'isi ablet memet “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchilikige qatnashqan kishilerdin biri bolup, u Uyghur aptonom rayonluq chet el dostluq jem'iyitining wekiller ömikini bashlap, oyun qoyushqa rehberlik qilghanliqigha intayin minnetdar ikenlikini éytip mundaq dégen: “Bu oyun ereb birleshme xelipiliki dubeyde yashaydighan muhajir qérindashlargha shinjangning alahidilikige ige sen'et ziyapiti bergen boldi”.

Néme üchün muxbirlar “Shinjang soda-sana'etchiler birleshmisining re'isi” ning re'isi ablet memetni ziyaret qilip uning sözige alahide urun béridu? xitayning bu xil teshwiqati bir netije béremdu?

Doktor erkin ekrem bu so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Xitay musulmanlargha qarita bir Uyghur we musulmanni ishlitip turup teshwiqat qilsa ishenchlik bolidu dep oylidi. Uyghurning éghizidin yalghan uchur tarqitiwatidu. Xitayning bu teshwiqati waqitliq ünümlük bolsimu, uzun muddette xitayning bu xil teshwiqati muweppeqiyetlik bolmaydu”.

6-Ayning 2- we 3-küni kechte xitay da'iriliri bashlap kelgen mezkur sen'etchiler türkiyening eng chong shehiri istanbul we paytext enqerede “Shinjang yaxshi jay” namidiki naxsha we ussul kéchiliki ötküzgenidi. Bu naxsha-ussul kéchiliki istanbulda ötküzülgende, türkiyede yashawatqan yüzligen Uyghurlar uninggha qarshi namayish élip barghanidi.

Xitay hökümitining yillardin buyan Uyghurlarning ésil en'eniwi medeniyitini, jümlidin naxsha-ussul sen'itini atalmish “Jungxu'a medeniyiti” bilen yughurushni küchep teshwiq qilghanliqi we emeliyleshtürgenliki melum. Uyghurlar toy-tökün we héyt-bayramlirini öz aditi hem arzusi boyiche ötküzelmeywatqan bolup, buning ornigha xitaylarning chaghan, panus bayrimi we tangzungza bayrimi qatarliq bayramlirini tebrikleshke mejburlinip kéliwatqanliqi melum bolmaqta. Doktor runi sténbérg we erkin ekrem qatarliq tetqiqatchilar xitayning bu siyasitini “Medeniyet qirghinchiliqi” dep eyiblep, “Xitay hökümiti milliy we diniy kimliki küchlük bolghan Uyghurlarni assimilyatsiye qilip, xitaydin ibaret birla ulus döliti yaritishqa urunmaqta” dep eyibligen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.