Almutada mehmud qeshqirining “Diwanu lughetit türk” esirining 950 yilliqigha béghishlan'ghan murasim ötküzüldi

Bügünki waqitta xitay hakimiyiti Uyghur élide Uyghur xelqining tili we qedimiy medeniyitini cheklesh, tarixi we medeniy yadikarliqlirini yoqitish, alimlar, sha'ir-yazghuchilarni atalmish terbiyelesh lagérlirida tutup turush we türmige qamashqa oxshash esheddiy siyaset élip bériwatqan bir mezgilde muhajirettiki Uyghurlar, shu jümlidin ottura asiyadiki Uyghurlarmu öz kimlikini saqlashning her xil yollirini izdep, heriket qilmaqta. Uyghur xelqining tarixida ötken büyük alimlarning, sha'ir we yazghuchilarning emgeklirini qayta neshr qilip, terghib qilish ene shularning biri bolup hésablinidu. Mana shundaq bir munasiwet bilen 30-séntebirde qazaqistanning almuta shehiridiki “Dostluq öyide” bir pa'aliyet ötküzüldi.

Almuta shehiri bostanliq nahiyelik Uyghur étno-medeniyet merkizi türksoy, yeni xelq'ara türk medeniyiti teshkilati, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik hem almuta sheherlik étno-medeniyet merkezliri, almuta sheherlik “Yigit béshi” ittipaqining qollap-quwwetlishi bilen 1074-yili mehmud qeshqiri teripidin yézilghan türkiy tillarning tunji énsiklopédiyelik lughiti “Diwanu lughetit türk”, yeni “Türkiy tillar diwani” ning 950 yilliqigha béghishlan'ghan “Türkiy tillar sintaksisining jewherliri” namliq kitabning tonushturush murasimi ötküzüldi.

Mezkur murasimning meqsiti 11-esir türk xelqlirining tarixi, medeniyiti, dini, étnografiyesi hem tili heqqide bilim béridighan mehmud qeshqiri emgikining neqeder qimmetlikini hem tarixiy ehmiyitini körsitishtin ibaret bolghan. Uninggha alimlar, yazghuchilar, jem'iyetlik birleshmiler hem ammiwi axbarat wasitiliri wekilliri, jama'et erbabliri we bashqilar qatnashti. Murasimgha almuta shehiri bostanliq nahiyelik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi, “Turan dunyasi” türkiy xelqler medeniyiti fondining mudiri karlin mexpirof riyasetchilik qildi.

“Türkiy tillar sintaksisining jewherliri” namliq kitab rus tilida almuta shehiridiki “Mir” neshriyati we “Turan dunyasi” türkiy xelqler medeniyiti fondi teripidin “1000 Yildin kéyin mehmud qeshqiri izi bilen” mawzusidiki étnografiyelik ilmiy tetqiqat layihesi da'irisige yoruq körgen.

Karlin mexpirof murasimning asasiy meqsitini chüshendürüp, kelgen méhmanlargha minnetdarliqini bildürdi. U mezkur murasimning ötüshige tonulghan Uyghur tilshunas seypulla abdullayéfning teyyarlighan “Türkiy tillar sintaksisining jewherliri” kitabining seweb bolghanliqini hemde qazaqistanda “Diwanu lughetit türk” emgikining yézilghanliqining 950 yilliqigha béghishlan'ghan bir qatar pa'aliyetlerning ötkenlikini tekitlidi.

Shuningdin kéyin murasimning bir qatar qatnashquchiliri kitabni tonushturush murasimining léntisini kesti.

Tonushturush murasimida sözge chiqqan tilshunas, edebiyatshunas alimlar, ezerbeyjan, bashqurt, Uyghur, qirim tatarliri, türkmen, xakas we yaqut medeniyet merkezlirining re'isliri mehmud qeshqirining emgikige yuqiri baha bérip, uning 11-esirdiki türkiy xelqlerning tarixi, medeniyiti, dini, étnografiyesi hem tili heqqide bay melumatlarni öz ichige alghan ulugh medeniy miras ikenlikini alahide tekitlidi. Ular yene mezkur murasimni uyushturghan karlin mexpirofqa hem kitabning aptori seypulla abdullayéfqa rehmitini éytti.

Shu jümlidin “Mehmud qeshqiri” namliq sehne esiri bilen türkiyede mukapatqa érishken qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi, diramatorg ekrem exmetofning Uyghur élige qilghan sepiri hem mehmud qeshqiri meqberesini ziyaret qilghanliqi toghriliq sözligen nutqi köpchilikte qiziqish hasil qildi. Melum bolushiche, bu yil quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzika tiyatiri özining yéngi mewsumini ene shu ekrem exmetofning “Mehmud qeshqiri” sehne esiri bilen bashlighan.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan el-farabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining sherqshunasliq fakultéti türkshunasliq bölümining bashliqi, filologiye penlirining doktori, piroféssor ra'ushan awakowa xanim mundaq dédi: “Mehmud qeshqiri heqqide köp éytishqa bolidu. U mushuningdin 950 yil ilgiri, hetta ming yil désekmu bolidu, özining ‛diwanu lughetit türk‚ namliq esirini qaldurup ketti. Ming yil ötsimu, u kitab özining qimmitini yoqatmidi. Birinchidin, bügünki pa'aliyetning özi jama'et erbablirini, alimlarni, omumen türk medeniyitini söyidighan barliq ziyaliylarni yighdi. Shuning özi bek muhim. Ikkinchidin, mehmud qeshqiri atimizni yene bir qétim esliduq. Üchinchidin, bu mehmud qeshqiri emgikining 950 yaki 1000 yilliqi emes, uning menggülük ikenliki yene bir qétim delillendi. Dunyada qanche ilmiy ishlar yézilsimu, mehmud qeshqirini tetqiq qilish, dunyagha tonutush, mehmud qeshqiri arqiliq türk dunyasini, türk xelqini, uning medeniyitini, tarixini, tilini, étnografiyesini tonutush hazirqi zamanimiz üchün intayin muhimdur. Bügün biz körünerlik alim seypulla abdullayéfning kitabini tonushturush murasimini ötküzüwatimiz. Bumu biz üchün chong ülge. Shuning üchün biz öz emgeklirimizni ene shundaq ulugh atimiz, bowimiz, ismi pütkül dunyagha meshhur bolghan mehmud qeshqirige bashlawatimiz”.

Qirghizistanning qasim tinistanof namidiki issiqköl dölet uniwérsitétining ilmiy kéngishi teripidin testiqlan'ghan “Türkiy tillar sintaksisining jewherliri” emgikining aptori “Rénéssans” étno-medeniyet tetqiqat merkizining mudiri, piroféssor seypulla abdullayéftur. Uningda türk tillirining sintaksisliq birikmilirining mahiyiti tetqiq qilin'ghan. Kitabta girammatikining asasiy qisimlirining biri bolghan sintaksis türk xelqlirining pütkül hayatiy tejribisini izhar qilishning qorali süpitide körsitilgen.

Seypulla abdullayéf ependi mundaq dédi: “Némishqa mushu ikki weqe bir pa'aliyetning da'irisige ötküzüldi? chünki mehmud qeshqiri ‛diwanu lughetit türk‚ esiridin burun yene bir esirini yazghanidi. Buni ‛kitab jewehir en nehfi fi lughet et-türk‚ dep atap, özining ‛diwanu lughetit türk‚ dégen kitabida éytip ötken. Lékin ikkinchi kitab bizgiche yetmidi. Bügünki tonushturuluwatqan ‛türkiy tillar sintaksisining jewherliri‚ namliq kitab mushu boshluqni toldurushqa béghishlan'ghan bolup, uning türkiy tillar üchün ehmiyiti némilerdin ibaret dégen so'al tughulidu. Mehmud qeshqiri özining kitabini ereb tilida sözleydighan kitabxanlar üchün yazghan. Mehmud qeshqiri talantliq tilshunas süpitide shuni yaxshi chüshen'gen idiki, u, bashqa tillarda sözleshken ademler türkiy tillarni öginish üchün peqetla lughetni emes, belki sintaksisnimu bilishi kérek dep, sintaksisqa béghishlan'ghan kitabni burunraq yazghanidi. Mushu boshluqni toldurush üchün men ‛türkiy tillar sintaksisining jewherliri‚ dégen kitabni yézip chiqtim. Bu kitabning mahiyiti-men türkiy tillargha te'elluq bolghan sintaksis tüzümining jümle qurulmisi sistémisini échip, uni bir gewde qilip körsettim. Buning netijiside türkiy tillar emdi yoqalmaydu dégen bir xulase kélip chiqidu”.

Dostluq öyide ötken tonushturush murasimigha yene muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining bash ilmiy xadimi, piroféssor alimjan hemrayéf, abilayxan namidiki qazaq xelq'ara munasiwetler we dunya tilliri uniwérsitétining piroféssori walériy mexpirof, yene shu uniwérsitétning dotsénti, medinem nasirowa qatarliq Uyghur alimlirimu qatniship, öz pikirlirini otturigha qoydi.