C4ADS: “Yershari dora teminlesh zenjiri Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichiliki bilen baghlan'ghan”

Washin'gtondin muxbirimiz nur'iman teyyarlidi
2024.10.11
Sinopharm-dora-shirkiti.jpg Xitay döletlik dora guruhi shirkiti sinofarm (Sinopharm)ning binasi. 2022-Yili 18-yanwar, béyjing.
REUTERS/Fabrizio Bensch

Xitay dunyadiki eng chong dora ishlepchiqarghuchi, shundaqla dunyadiki ikkinchi chong dora baziri. Melum bolushiche, xitaydiki bu chong dora bazirigha mes'ul nurghun shirketlerning ishlepchiqirish bazisi Uyghur élide iken.

Merkizi washin'gtondiki “Ilghar mudapi'e tetqiqat merkizi(Center for Advanced Defense Studies) (C4ADS) 8-öktebir “Qoshumche tesir: yershari dora teminlesh zenjirining Uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquqqa bolghan baghlinishi” (Side Effects: The Human Rights Implications of Global Pharmaceutical Supply Chain Linkages to XUAR) serlewhilik yéngi doklatini élan qilghan.

C4ADS Ning tetqiqatchisi méshil kondi (Mishel Kondi) teripidin yézilghan mezkur doklatta dunya dora sana'iti bilen Uyghur élidiki mejburiy emgek otturisidiki baghlinish körsitilgen.

Doklatta körsitilishiche, Uyghur éli xitaydiki eng chong dora shirkiti Sinopharm ning tötinchi chong ishlepchiqirish bazisi bolup hésablinidiken. Uyghur éli yene insanlarning pilazmisidin dora ishlepchiqiridighan 10 chong shirketning biri bolghan shinjang déjüen bi'o-téxnika shirkiti (Xinjiang Dejuan Bioengineering) ning muhim merkizi, shundaqla dunyadiki PMU éstrogénning %25 ini ishlepchiqiridighan, xitayda biriktürülgen éstrogén suyuqluqi (conjugated estrogen creams) we tablitka dora ishlepchiqiridighan birdinbir shirket bolghan shinjang nozulin biyo dorigerliki(Xinjiang Nuziline Bio-Pharmaceutical) ning tijaritidiki halqiliq orun iken.

Emgek eslihelirige yötkelgen Uyghurlar karxana liniyeside éksport qilinidighan kiyimlerni qatlawatmaqta.
Emgek eslihelirige yötkelgen Uyghurlar karxana liniyeside éksport qilinidighan kiyimlerni qatlawatmaqta.
Yettesu

Doklatqa asaslan'ghanda, xitaydin éksport qilin'ghan 76 xil oxshimighan dora mehsulatliri peqetla Uyghur élide ishlepchiqirilidiken. Buning ichide bezi aghriq peseytish dorilirimu bar bolup, bu, yer shari teminlesh zenjirige nisbeten mejburiy emgekke chétilish xewpidin dérek béridiken. Bu xil xewp mewjut bolghan ehwal astidimu, amérika yémeklik we dora bashqurush idarisi (FDA) bilen yaponiye dora we dawalash üsküniliri idarisi (PMDA) Uyghur élige jaylashqan dora shirketlirige ijazet bergen.

Doklatta körsitilishiche, yaponiye dora we dawalash üsküniliri idarisi Uyghur élidiki tyenshen dorigerliki (天山药物) we yili chu'enning (伊利川宁) bi'o-téxnika shirkitining ijazetnamisini testiqlighan. Yaponiye shirketliri 2023-yili yili chüenning shirkitidin wasitilik halda mehsulat sétiwalghan.

“Yaponiye iqtisad xewerliri” torining 8-öktebir bergen xewiride éytilishiche, yili chu'enning Uyghur élining “Namratliqtin qutuldurush pilani” we “Milletler ittipaqliq pa'aliyiti” ge qatnashqan. Bu atalghularni hökümet mejburiy emgek pirogrammilirini medhiyeleshte qollinip kelgen bolup, tyenshen dorigerlikige hökümet tereptin qoshulghan pay köp miqdarni igileydiken.

Amérika hökümitining teminlesh zenjirige qarita tekshürüshige qarighanda, FDA arqiliq kontrol qilinidighan dorilarning %13 i xitaydiki zawutlarda ishlepchiqirilghan.

Amérika we yaponiyedin bashqa, sanliq melumat we téxnika shirkiti bolghan xaron (Kharon) ning tekshürüshiche, yili chu'enning 2019-yildin 2023-yilghiche bolghan ariliqta hindistandiki dora teminligüchi shirket Unimax Chemicals qa 6 milyon dollar qimmitidiki antibiyotik éritromitsin mehsulatliri teminligen.

Mezkur doklatning aptori méshil kondi xanim bu heqte radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Bizning tetqiqatimizdiki bayqashlar xelq'araliq hökümetlerning dorigerlik saheside Uyghur rayoni bilen baghlinishni saqlap turuwatqanliqini körsitidu. Mesilen, amérikaning FDA yaki yaponiyening PMDA gha oxshash xelq'araliq hökümet organliri yenila shinjangni baza qilghan orunlargha ijazetname bérip kelgen. Amérikada UFLPA ijra qiliniwatqan turup, FDA ning shinjangdiki shirketlerge ijazetname bérishi bek ziddiyetlik. Yaponiyede héchqandaq qanun bolmisimu, yaponiye jem'iyiti we yaponiye hökümitining Uyghur mejburiy emgikige köngül bölüp kéliwatqanliqini bilimiz. Yaponiyede yézilghan qanun yoq. Bu peqet bir tewsiye. Bu heqte söhbetning bashlinishi muhim. Shunglashqa, bu asasni bashlash üchün, yaponiye shirketlirining ishlitiwatqan dorilirining Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolush éhtimalliqini bilishi heqiqeten muhim.”

Amérika hökümiti 2021-yili 19-yanwar xitayning Uyghurlargha yürgüzgen siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitken. 2021-Yili 12-ayning 23-küni “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” (UFLPA) ni maqullighan bolup, bu qanun 2022-yili 6-ayning 21-künidin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlan'ghan idi.

Közetküchiler Uyghur élige baghlan'ghan dora shirketlirining peqet mejburiy emgekkila chétishliq bolmastin, belki ishlepchiqirilghan dorilarning 2016-yilidin bashlap Uyghur élidiki Uyghur we bashqa türkiy milletlerge qaritilghan keng kölemlik tutqunda lagér we türmilerge solan'ghan milyonlighan kishilerge sinaq qilinish éhtimalliqini ilgiri sürmekte.

Amérikada turushluq lagér shahiti méhrigül tursun bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. Uning éytishiche, u, 2016-yilidin 2018-yilighiche bolghan ariliqta lagérda turghan waqitlirida türlük dorilarni yéyishke mejburlan'ghan.

Méhrigül tursun 2018-yili 28-noyabir küni amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri ijra'iye komitétida ötküzülgen guwahliq bérish yighinida, özining cherchende 37 kiwadrat métirliq bir kamérgha jem'iy 67 ayal tutqun bilen bille solan'ghanliqi, 3 ay ichide kamérdiki tutqunlardin 9 nepirining hayatidin ayrilghanliqi heqqide guwahliq bergenidi.

Gollandiyede turushluq sabiq oqutquchi qelbinur sidiq xanim xitayning Uyghur élide qurghan lagérlirida mejburiy xitay tili oqutquchisi bolghan bolup, u lagérlarda oqutquchiliq qilish jeryanida tutqunlargha bérilgen her xil dorilar toghriliq körgenlirini biz bilen ortaqlashti.

Méshil kondi xanim Uyghur élide ishlepchiqirilghan dorilarning lagérdiki kishilerge sinaq qilin'ghan yaki qilinmighanliqi heqqide toxtilip, bu heqte birer ispatqa érishelmigenlikini emma bu xil éhtimalliqning nahayiti yuqiri ikenlikni mundaq tekitlidi:

“Bizning bu rayonda yüz bériwatqan ishlar bilen munasiwetlik yeni tébbiy sinaqlarni qilishqa da'ir bezi gumanlirimiz bar, emma buninggha a'it éniq ispatni tapalmiduq. Lékin bu hergizmu undaq ishning mewjut emeslikini bildürmeydu. Shinjang déjüen bi'o-téxnika shirkiti qan toplaydu. Uning Uyghur rayonida qan yighiwélish ponkiti bar. Ular qan bergenlerning hemmisining pida'iy ikenlikini deydu. Ularning lagérlardiki kishilerning qéni ikenlikini ispatlashqa imkan bolmidi. Ular insanlarning qénidin plazmani ayrip chiqidu we buni özliri yasighan dorilargha ishlitidu. Bu xil dorilar immunitét késellikliri we her xil wiruslargha qarshi ishlitilidu. Tilgha élip ötkinimdek, biz dorilarning lagérdiki kishilerge sinaq qiliniwatqanliqigha da'ir ispat tapalmighan bolsaqmu, lékin bu, kishilik hoquq depsendichiliki éghir rayonda yüz bériwatidu. Doklatta tilgha alghan ikki orun bilen soda qiliwatqanlar üchün kishilik hoquq depsendichilikige, Uyghur mejburiy emgikige chétilish xetiri nahayiti yuqiri.”

U, axirida her qaysi hökümetlerning, dora sana'itidiki paychek sahiblirining we tetqiqatchilarning bu mesilige jiddiy qarishi lazimliqini eskertti. “Biz hökümetlerni, xususiy igilik paychiklirini shundaqla tetqiqatchilarni bu mesilige ehmiyet bérishke chaqirimiz. Biz hemmimiz bir jem'iyet bolush süpitimiz bilen teminlesh zenjiridiki mejburiy emgekke qandaq taqabil turushni oylash mes'uliyitimiz bar. Biz bashqa tetqiqatchilarningmu mesilige qol téqishini qarshi alimiz. Biz bu toghriliq toplighan sanliq melumatlarni ortaqlishishni xalaymiz, yeni bashqa tetqiqatchilarni qollaymiz.”

Biz bu doklat heqqide FDA bilen alaqileshtuq. Lékin, FDA bayanatchisi bu doklatqa qarita héchqandaq inkas qayturmidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.