B d t qarari: “Ular Uyghur we musulman bolghanliqi üchün tutuluwatidu, éghir we sistémiliq kishilik hoquq depsendichiliki élip bériliwatidu”

B d t ning Uyghurlargha alaqidar qarari munasiwiti bilen istanbulda ötküzülgen axbarat élan qilish yighinidin körünüsh. 2023-Yili 21-iyun, türkiye.

Xitayning yighiwélish lagérlirida ziyankeshlikke uchrawatqan nighmet xemit, tajinisa imin we dilshat oralbay qatarliq kishilerning türkiyede turuwatqan uruq-tughqanliri türk adwokat gulden sunmezxanim arqiliq b d t ning kishilik hoquq aliy komissarliqigha erz sun'ghan bolup, bu erzname mezkur organning “Xalighanche tutqun qilish ishliri guruppisi” teripidin körüp chiqilghandin kéyin yéqinda ular toghrisida muhim qarar élan qilghan. Qararda, “Ular Uyghur we musulman bolghanliqi üchün tutuluwatidu, bu ijra'at xalighanche tutqun qilishtur, xitay hökümiti Uyghurlargha qarshi éghir we sistémiliq kishilik hoquq depsendichiliki élip bériwatidu”, déyilgen we xitayni xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisining 2-maddisini depsende qilghanliq bilen eyibligen.

21-Iyun küni mezkur qarargha munasiwetlik istanbulda axbarat élan qilish yighini ötküzülgen bolup, axbarat élan qilish yighinida, xitayning jaza lagérlirida ziyankeshlikke uchrawatqanlardin nighmet xemit, tajinisa imin we dilshat oralbay qatarliq on nechche kishining istanbulda yashawatqan tughqanliri we adwokat gülden sünmezxanim söz qildi.

RFA/Arslan

Biz bu heqte toluq melumatqa érishish üchün ziyankeshlikke uchrighuchilargha wakaliten b d t kishilik hoquq aliy komissarliqigha erz sun'ghan adwokat gülden sünmezxanim bilen söhbet élip barduq.

Gülden sünmez xanim b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining qarari toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu (xitayning) jaza lagérlirigha munasiwetlik intayin muhim bir qarar, biz yighiwélish lagérlirida ziyankeshlikke uchrawatqan kishilerning bu qarardin kéyin derhal erkin qoyup bérilishini telep qilimiz, bu qarar eslide yighiwélish lagérliri heqqide tekshürüsh élip bérish kérek bolghan bir qarar bolghanliqini üchün b d t ning bu xil qararidin kéyin xitayning emdi qarshiliq körsitelmeydighanliqini, shu sewebtin xitayning yighiwélish lagérlirini derhal taqap ichide tutup turuluwatqan kishilerni derhal erkin qoyup bérishi shert dep qaraymiz. Xitayning jaza lagérlirini aqlap otturigha qoyuwatqan sewebler bahaniler, bu qarar bilen yoqqa chiqirilghan boldi. Birleshken döletler teshkilati, u lagérlarda tutuluwatqanlarni mejburiy tutqun qilin'ghanliqigha da'ir bir höküm chiqarghan boldi. Xitayning yighiwélish lagérlirini, qayta terbiyelesh merkezliri dep dawa qilishi emdi xitayni toghra dep qarashqa seweb bolalmaydu. Chünki u lagérlar insanlarni jazalash üchün qurulghan türme ikenliki, insanlarni u yerde jazalash meqsitide mejburiy tutup turuwatqanliqi delil-ispat bilen otturigha chiqti, xitay b d t diki özini aqlash jeryanida buni iqrar qilghan boldi, buningdin kéyin xitay özini aqlash üchün ilgiriki sepsetilirini emdi otturigha qoyalmaydu. Biz ziyankeshlikke uchrighuchilarning wekilliri bilen birlikte xitayning bash elchilikige bu qararni élip barimiz we lagérlarda ziyankeshlikke uchrawatqan milyonlighan Uyghurlarni erkin qoyup bérishini hem b d t ning alghan qararini ijra qilishini telep qilimen” .

Axbarat élan qilish yighinida söz qilghan nurmemet mettursun, anisi tajinisa imin we 14 tughqinining xotende tutqun qilinip 2017-yilidin buyan yighiwélish lagérigha qamalghanliqi toghrisida b d t kishilik hoquq aliy komissarliqigha adwokat gülden sünmez xanim arqiliq erz sun'ghan bolup, anisi yashan'ghan bir ayal bolsimu tutulghandin buyan héch qandaq xewer alalmighanliqini bildürdi. Uning bildürüshiche dadisi nuri mettursunmu oxshashla xitay saqchiliri teripidin tutqun qilinip lagérgha qamalghan bolup, u yerde iskenje we qiyin qistaq bilen öltürülgen hem héch kimge körsitilmestin saqchilar teripidin depine qilin'ghan. Bashqa tughqanlirimu hazirmu lagérgha qamalghan halette iken.

Gulden xanimning bildürüshiche u qararda, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi qarmiqidiki xalighanche tutqun qilish ishlirini tekshürüsh guruppisi, nighmet xemit, tajinisa imin we dilshat oralbayning qanun'gha xilap bir shekilde tutqun qilin'ghanliqini, aqiwetlirini we tutup turuluwatqan orunlirini bildürmestin mexpiy tutushiningmu qanun'gha xilap ikenlikini békitken. Uningdin bashqa yene tajinisa iminning yoldishi nuri mettursunning lagérda uchrighan qiyin-qistaq sewebidin ölgenlikige da'ir melumatlarni, xalighanche tutqun qilish ishlirini tekshürüsh guruppisining munasiwetlik mes'uligha bildürüp, bu heqte tekshürüsh élip bérishni telep qilghan.

B d t ning qararida orun alghan üchinchi kishi 54 yashliq dilshat oralbay bolup, u 2018-yili 8-ayda ikki singlisi bilen birge küytun shehiridiki öyidin tutup kétilgen. Dilshat oralbay kespi xitayche terjiman bolup xizmet qilidighan kishi iken.

Istanbulda yashawatqan shahit gul'ayshe oralbay taghisi dilshat oralbay toghrisida ziyaritimizni qobul qildi. Uning bildürüshiche, taghisi dilshat oralbay öyidin tutup kétilgendin kéyin saqchi uning 25 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini, singlisi bextigülning 19 yil, kichik singlisi bagilanning 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini bildürgen bolsimu uninggha alaqidar héch qandaq höjjet yaki höküm qeghizi bermestin peqet söz bilen ipade bildürgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan gul'ayshe oralbay xanim köz yéshini tutalmay, b d t qatarliq xelq'ara teshkilatlar, dölet we dunya jama'itidin uruq-tughqanliri we lagérlargha qamalghan pütün Uyghurlarning erkinlikke chiqishi üchün heriketke ötüshke chaqiriq qildi.

Igilinishiche, b d t ning bu qarari 4-ayda élin'ghan bolup, adwokat gülden sünmez xanimgha yéqinda resmiy höjjet bilen bildürülgen we b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining resmiy tor sehipiside élan qilin'ghan.