Meryem sultan: xelqimning derdini anglitish üchün tirishiwatimen

Norwégiyening lillexammér(Lillehammer) shehiride, ötküzülgen norwégiye edebiyat bayrimi (Norsk Litterature festival) da norwégiyediki chaghatay tili tetqiqatchisi we yash pa'aliyetchi meryem sultan “Ayallar qelbi” dégen naxshini éytiwatqan körünüsh. 2024-Yili 27-may, lillexammér

Bu yil norwégiyening lillexammér(Lillehammer) shehiride, 5-ayning 27-küni bashlan'ghan norwégiye edebiyat bayrimi (Norsk Litterature festival) 6-ayning 2-künigiche dawamlishidu.

Dunyaning her qaysi jayliridin kelgen 30 ming ziyaretchi, 400 yazghuchi we sen'etkar qatnishiwatqan norwégiye edebiyat bayrimi, shimaliy yawropa döletliridiki eng katta pa'aliyet bolup, mezkur bayramning échilish murasimi sehnisidin Uyghurche “Ayallar qelbi” dégen naxsha yangridi.

Uyghurlargha tonushluq bu yéqimliq naxshini yuqiri awazliq kespi naxshichilardek orunlighuchi bolsa, norwégiyediki chaghatay tili tetqiqatchisi we yash pa'aliyetchi meryem sultan xanim idi.

U bu bayramgha norwégiye yazghuchilar jem'iyitining bir ezasi we sürgündiki Uyghur yazghuchi süpitide alahide teklip bilen qatnashqan.

Meryem Sultan

Bu bayram jeryanida meryem xanim dunyaning her qaysi jayliridin kelgen yazghuchilar hemde oqurmenlerge Uyghurlar uchrawatqan zulumlarni, jümlidin Uyghur tili we edebiyat-sen'iti duch kelgen xirislarni doklat we nutuqliri bilenla emes, yangraq, tesirlik naxshiliri bilenmu anglatmaqta iken.

Ziyaritimizni qobul qilghan meryem sultan xanim, norwégiye edebiyat bayrimidin ibaret bu munberni dunya yazghuchilirini Uyghurlar üchün qelem tewritishke ündeshning muhim pursiti dep qarighanliqini, ulargha Uyghurlarning azabini chongqur hés qildurush üchün Uyghur naxshilirini éytqanliqini bildürdi.

Meryem sultanning éytishiche, u gerche özi kespiy naxshichi bolmisimu, kichikidin naxsha heweskari iken. Shundaqla oqughuchiliq hayatida muzika oqutquchilirining yétekchilikide kespiy terbiye élip, talantini mektep sehniliride jari qildurup kelgeniken.

Igilishimizche, meryem sultan xanim norwégiyege kélishning aldida türkiyede oqughan we xizmet qilghan. Bu jeryandimu u ilmiy muhakime yaki medeniyet-sen'et sorunlirigha qatniship, xitayda ziyankeshlikke uchrighan Uyghur yazghuchi-sha'irliri we sen'etkarlarning ehwalini qelimi yaki nutqi bilen anglitip qalmay, naxshiliri bilenmu anglitip kelgen.

Meryem sultan xanim bu qétim norwégiye edebiyat bayrimining qarshi élish kéchiliki we bashlinish murasimlirida, “Ayallar qelbi” namliq naxsha bilen reshide dawutning bir lirik naxshisini chirayliq orundap, zor alqishqa érishken. Sehnide u yene bu naxshining tékistni in'gliz tilida déklamatsiye qilghan.

U özining “Ayallar qelbi” dégen bu naxshini tallishidiki sewebi chüshendürüp mundaq dédi: “Bu naxshining tékistini sha'ir muhemmet'éli zunun teshna'i yazghan. Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq bashlan'ghan yillarda bu tékisttiki “Allah” dégen söz “Dunya” dep özgertiwétilgen. Sha'irning milletler neshriyatida chiqqan shé'ir toplimigha bu shé'iri kirgüzülmigen. Norwégiye edebiyat bayrimida kishilik hoquq depsendichiliki we edebiyattiki cheklime-nazaretni échip tashlap, inaq bir dunya qurushning formulasini dunyagha sunush meqset qilin'ghan bolghachqa, bu naxsham we uni éytishtin burunqi chüshendürüshler tamashibinlarni intayin tesirlendürdi”.

Meryem Sultan

Norwégiyediki edebiyat bayrimining tor bétidiki uchurlargha qarighanda, bu bayramda a'ililer we medeniyet heweskarliri üchün her xil mezmun we shekilde 250 tin artuq pa'aliyet orunlashturulghan. Meryem sultan söhbet, munazire, léksiye, shé'ir oqush, so'al-jawab we bashqa shekillerdiki pa'aliyetlerge qatniship Uyghurlar we Uyghur edebiyatining weziyitini aktip shekillerde anglanmaqta iken.

Norwégiyediki xeter astidiki musapir yazghuchilar tori (ICORN) mezkur bayramni teshkilleshke hemkarlashquchi orunlardin biri bolup, bu torning maslashturghuchisi patrisiya grifi'oén (Patricia Griffioen) xanim ziyaritimizni qobul qildi. U qandaq bolup bu dunyawi edebiyat bayrimigha bir Uyghur yazghuchini teklip qilishni oylashqanliqi we meryem sultanni tallashning ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Lilléxmér(Lillehammer) norwégiyediki eng muhim medeniyet sheherlirining biri. Bu rayon mol edebiyat en'enisige ige bolup, memliket boyiche aldinqi orunda turidu. Norwégiye edebiyat bayrimi bolsa, lilléxammérning xelq'aragha yüzlen'gen edebiyat shehiri bolushtek tarixiy rolini, shundaqla yunéskoning edebiy ijadiyet shehiri bolushtek wedisini ispatlap béridu. Lilléxammér norwégiye paytexti osloning shimaligha jaylashqan bolup, norwégiye edebiyat bayrimini teshkilleydu. Men “Xeter astidiki musapir yazghuchilar tori” ning maslashturghuchisi bolush süpitim bilen bu bayramgha dunyaning her qaysi jayliridin teklip qilinidighan yazghuchi namzatlirini tallashqa qatnashtim. Men diqqitimni ayal yazghuchilargha bekrek qarattim, chünki bala, a'ile dégendek wezipiler ichide ayal qelemkesh bolmaq asan emes. Sürgünde yashawatqan, xeter astida turuwatqan yazghuchi namzatlarning ichide meryem sultanning özgiche hékayiliri qiziqishimni qozghidi. Uning Uyghur bolush süpiti bilen bashtin kechürgenliri, a'ilisi uchrawatqan basturushlar, shundaq turuqluq uning öz talanti we ijadiyitini jari qildurushni toxtatmighanliqidin tesirlendim. Burun Uyghurlarning weziyitidin anche munche xewerdar bolsammu anche yaxshi bilmeyttim. Shunga bu bayramda Uyghurlargha purset bérishni muhim dep oylidim”.

Meryem Sultan

Patrisiya xanim meryem sultanning bayramning échilish murasimida orunlighan güzel Uyghurche naxshisining tamashibinlargha alahide tesir qilghanliqini tilgha élip mundaq dédi:

“Meryemning norwégiye edebiyat bayrimining échilish murasimida éytqan güzel naxshisi heqiqetenmu bekmu tesirlik we ajayip özgiche, uning bu sheherdiki dangliq kespiy muzika etriti bilen hemkarliship sehnide yuqiri maharet bilen orunlighan naxshisi tamashibinlarning alahide alqishigha érishti. Uning awazi intayin yéqimliq, u norwégiyening bashqa jayliridimu oxshimighan pa'aliyetlerde naxsha orundap alqishqa ériship kelmekte. Yéqinqi waqitlarda norwégiyede Uyghurlarni bilidighan we ularning weziyitige köngül bölidighanlar barghanche köpeymekte. Buningda meryem sultanning anglitiwatqan tesirlik hékayiliri, yéqimliq naxshilirining tesiri zor bolmaqta”.

Yéqinqi yillarda meryem sultan xanim chaghatay tili tetqiqatini dawamlashturush bilen birge, edebiy ijadiyetler bilenmu shughullinip kelmekte iken؛ 2018-yili 10-ayda ayda enqere uniwérsitétida doktor aspirantliqta oquwatqan meryem sultan, apisi aygül sultan xanimning lagérgha élip kétilgenlikini radiyomizgha anglatqanidi. Türkiyede turghan yillirida u apisi we uninggha oxshash barliq Uyghurlar uchrawatqan zulumlarni anglitip kéliwatqan yash aktiplarning birige aylan'ghanidi.

Apisigha oxshash milyonlighan Uyghurning, shundaqla Uyghur qelemkeshlerning béshigha kelgen zulumlarni dunyagha anglitish üchün tirishiwatqan meryem sultan, norwégiyege makanlashqan ikki yildin buyan waqti we zéhnini hemde sen'ettiki talantini shu yolda jari qildurup kelmekte.