Milletlerning “Yughurulushi” ni közligen tunji yerlik nizam Uyghur élide yolgha qoyulushqa bashlidi

Ili qazaq aptonom oblasti “Milletler ittipaqliqi-bir a'ile” pa'aliyiti körünüshi. 2023-Yili 11-dékabir

“Xitay milletler géziti” ning 16-yanwardiki xewirige qarighanda, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni mustehkemlesh we milletlerning ariliship kétishini ilgiri süridighan yerlik nizam “Ili qazaq aptonom oblastidiki her qaysi milletlerning alaqilishish, almashturush we ariliship (yughurulup) kétishini ilgiri sürüsh nizami” (töwende “Nizam” déyilidu) Uyghur diyarida tunji bolup ilida 1-yanwardin bashlap yolgha qoyulushqa bashlighan.

Mezkur “Nizam” 2023-yili 8-ayning 25-küni ili oblastliq 15-nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 10-qétimliq yighinida testiqlan'ghan. Shundaqla bu “Nizam” ning 2023-yili 23-noyabir Uyghur aptonom rayonluq 14-nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 6-qétimliq yighinida testiqlan'ghanliqi we 2024-yili 1-yanwardin bashlap yolgha qoyulidighanliqi élan qilin'ghan.

 Ili oblastliq xelq qurultiyi da'imiy komitétining mudiri niyaz hashimning bu munasiwet bilen “Xitay milletler géziti” ning muxbirigha izahlishiche, bu “Nizam” xitay kompartiyesi 18-nöwetlik memliketlik qurultiyidin buyan shi jinping shinjangni köp qétim ziyaret qilip, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni turghuzush heqqide bergen muhim yolyoruqlirigha asasen chiqirilghan iken. Bu “Nizam” asasliqi xitay milliti we herqaysi milletlerning öz'ara yughurulup bir gewde bolushini ilgiri sürüshni meqset qilidiken.

 Xewerde yene “Nizam” gha aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti qanun chiqirish komitéti aldin yétekchilik qilghanliqi, yeni “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi idiyesini turghuzush, partiyening yéngi dewrdiki milliy xizmitining asasliq liniyesi, shundaqla milliy rayonlardiki barliq xizmetlerning asasliq liniyesi bolush” ni mezkur “Nizam” ni tüzüp chiqishning pirinsipi qilghanliqi körsitilgen.

 Niyaz hashimning muxbirgha chüshendürüshiche, “Nizam” ning toluq tékistide jem'iy 19 madda bolup, buning 16 side “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni kücheytishke munasiwetlik mezmunlar bar iken. Mesilen, “Nizam” da her derijilik xelq hökümetliri “Xas témilardiki meydan yaki medeniyet baghchisigha da'ir qurulushni kücheytip, ‛jungxu'a milliti jem'iyiti‚ heqqidiki tonushini mustehkemlishi, xitay medeniyitining alahidiliki we tashqi obrazini gewdilendürüshi kérek” dep belgilen'gen.

 Xitay kompartiyesi 18-qurultiyidin buyan, xitay bash sékrétari shi jinping “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni mustehkemleshni köp qétim tekitligen. U Uyghur diyarini ziyaret qilghanda “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlep, herqaysi milletlerning alaqilishish, almashturush we yughurulushini ilgiri sürüsh kérek؛ herqaysi milletler anarning danisidek zich uyushushi kérek” dégenlerni köp qétim eskertken idi.

 Yillardin béri shi jinpingning mezkur “Yolyoruq” lirini yerlik hökümet da'iriliri Uyghur diyarida köchmen xitay nopusini hessilep köpeytish, Uyghur nopusni azaytish, Uyghurlarning tarixiy we medeniyet iznalirini yoq qilish, mejburiy xitaylashturushni siyasiy tedbirler qatarida ijra qilish sheklide emeliyleshtürüwatqanliqi melum. Xitayning Uyghurlargha téngiwatqan xitayche sözlesh, xitayche yashash, xitayche bayram ötküzüsh, idé'ologiye jehettin özining milliy we diniy kimlikini inkar qilishtek ménge yuyush terbiyeliri we siyasetliri yalghuz xitayning “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” gha muxalip bolupla qalmastin, kishilik hoquq qanunlirighimu xilap hésablinidu. Shundaq bolghanliqi üchün bularning insaniyetke qarshi jinayet we irqi qirghinchiliq jinayiti shekillendüridighanliqi ispatlinip, xelq'ara metbu'atlarda otturigha qoyulup kelmekte.

 Uyghur qirghinchiliqigha a'it pakitlarni doklatlashturup kelgen nopuzluq tetqiqatchilardin “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi doktor adriyan zénz (Adrian Zenz) ependi Uyghur élide tunji bolup yolgha qoyulushqa bashlighan bu nizamgha diqqet qilghan kishilerning biri. U bu heqte radiyomizgha ewetken analizida mezkur “Nizam” heqqide toxtilip “Bu yéngi ‛nizam‚ xitay hökümiti Uyghurlargha qarshi ijra qiliwatqan irqi qirghinchiliqtiki asasliq meqsetni namayan qilip béridu” deydu. U bu heqte mundaq deydu: “Xitaylar we Uyghur ahalilirini öz'ara arilashturush, singdürüsh dégen sözlerni shi jinpingning ijad qilghanliqi we otturigha qoyghanliqi 2014-yilila ‛shinjang arxipi‚ da xatirilen'gen. 2014-Yildin bashlap, Uyghur rayonining jenubidiki rayonlirida xitay hökümiti bu teshebbusning tejribisini bashlidi. Atalmish ‛milletler ittipaqliqi kenti‚ qurup, dölet bixeterlikini közde tutup ‛nopus qisturush‚ ni yolgha qoydi. Bu siyasetning tunji qétim resmiy ‛belgilime‚ (nizam (süpitide otturigha qoyulushi, hazirgha qeder bir rayonda melum bir siyasetni sinaq qilish meqsitide bolushi mumkin. Buni ili oblastida sinaq qilghandin kéyin bashqa wilayetlerge kéngeytidu”.

 U yene buningdiki muhim nuqtilar heqqide toxtilip mundaq dédi: “Otturigha qoyulghan köpligen belgilimiler pütünley yéngi hadisimu emes. Emma bular assimilyatsiye qilish we nopusni suyuldurush siyasitini qanunlashturidu, bu ‛belgilime‚ yéngi teshebbusni intayin muhim orun'gha qoyidighan bolup, bu dölettiki birinchi siyaset. Shinjangdiki az sanliq milletler arisida nopusning arilishishi qarshi élinmaydighanliqini közde tutup, bu siyasetke bolghan naraziliqini tügitish üchün bu yéngi ‛belgilime‚ ni layiheligen bolushi mumkin.”

 Doktor adriyan zénz öz tehlilide xitayning Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq siyasitini yürgüzüsh jeryanida bu xil tedbirlerni yenimu yuqiri pellige chiqarghanliqigha misal alghan. Uning körsitishiche, “Shinjang saqchi akadémiyesi” we “Dölet ormanchiliq idarisi saqchi xadimlirini terbiyelesh merkizi” ning tetqiqatchiliri gaw shöjing we li ming 2017-yili élan qilghan tetqiqat maqaliside xitay nopusini Uyghurlar topliship makanlashqan rayonlargha “Nopus qisturush” sheklide orunlashturushni “Térrorluqni tügitishning achquchluq istratégiyesi” dep körsetken. Shu qatarda “Nopus qurulmisini elalashturush” ning sinaqliridin biri jenubtiki rayonlarda mehelle derijilik singdürüsh istratégiyesini ijra qilish bolghan. Buningdiki tipik misal “Xotendiki ittipaqliq” (Unity Hotan) yéngi kenti bolup, bu kenttiki tejribe arqiliq 2018-yili bu yézidiki xitaylar bilen Uyghurlarning nopus nisbiti 50:50 ke yetken.

 Adriyan zénz ependi bu halni “Xitayning Uyghur rayonini idare qilishtiki tüp we izchil siyasiti” dep körsitish bilen birge mundaq deydu: “Men shinjang heqqide 2021-yili élan qilghan tetqiqat maqalemde Uyghur rayonidiki Uyghur nopusining zichliqi we üstünlük ornini töwenlitish arqiliq milliy nopusni ‛elalashturush‚ pilanining bir qismi süpitide ijra qiliniwatqan ‛singdürüsh we arilashturush‚ ning rolini mulahize qilghan idim. Bu xildiki nopusni arilashturush siyasiti mahiyette keng kölemlik irqiy qirghinchiliq siyasitining bir qismi bolup, Uyghur nopusini zor derijide azaytidu. Chén chüen'go wezipisidin ayrilghandin kéyin, biz ma shingrüyning shinjangda uzun muddetlik siyasetlerni yolgha qoyuwatqanliqini körüwatimiz. Bu xitay hökümitining bu rayondiki uzun muddetlik pilanining bir qismi” .

 “Shinjang géziti” ning mezkur “Nizam” heqqidiki xewiride ili oblastliq xelq qurultiyi wekili, ili pédagogika uniwérsitéti qanun institutining mudiri ma shingrüngning sözi neqil élin'ghan bolup, “Nizam” ning élan qilinishi “Her millet kishilirini jungxu'a milliti üchün ortaq meniwi makan berpa qilishqa ünümlük yétekleydu” dégen. Uyghur we bashqa yerlik milletlerni mejburiy halda köchmen xitaylar bilen ariliship olturaqlashturushni öz ichige alghan, shuningdek Uyghur diyarida Uyghurlarning bu jaydiki asasliq millet ikenlikini körsitip béridighan barliq amillarni yoq qilishni meqset qilghan bu xil chare-tedbirliri Uyghurlarni tetqiq qiliwatqan chet ellik mutexessislerdimu endishe peyda qiliwatqanliqi melum.

 Jenwe uniwérsitéti sherqshunasliq fakultéti doktoranti lé'o maylét ( (Léo Maillet bu “Nizam” tüpeylidin Uyghurlargha xas tarixiy mehelliler we uninggha munasiwetlik en'eniler, shundaqla medeniyetlerning téximu shiddet bilen yoq qilinidighanliqigha bolghan endishisini bildürüp mundaq dédi: “Uyghur élidin ashkarilan'ghan uchurlar shuni körsetmektiki, xitay hökümiti Uyghur élidiki Uyghur we bashqa türkiy milletlerning esli tarixiy mehellilirini chéqip tashlap, uning ornigha xitayche alahidiliktiki ‛yéngiche‚ zamaniwi mehellilerni qurmaqta. Bu yalghuz Uyghurlarning yashash boshluqi we muhitining Uyghur diyarini igilewatqan xitay köchmenler teripidin igiliniwélinishi bolupla qalmastin, öz nöwitide Uyghurlargha xas tarixiy binakarliq, jümlidin meschit, chayxana, bazar, dukan dégendek eslidiki mehelliwi alahidiliklerni weyran qilish, Uyghurlarning yashash adetliri we hayatining hemme tereplirini özgertiwétishke élip baridu”.

 U sözini yene mundaq dawam qildi: “Bu yene xitay köchmenlerge, Uyghurlar esirler boyi su menbelirini boylap berpa qilghan we tereqqiy qildurup kelgen binakarliqning izlirini öchürüshke purset yaritip béridu. Bir qanche on yildin buyan dawam qiliwatqan bu siyasetler bolsa, Uyghur jem'iyitining qurulmisini buzupla qalmay, ularning medeniyet we örp-adetlirini weyran qilishni öz ichige alghan irqiy qirghinchiliq tedbiri hésablinidu. Xitay hökümiti bu jiddiy özgirishler arqiliq Uyghur we bashqa yerlik milletlerning öz'ara baghlinishinimu üzüp tashlimaqta. Buningdin xitay hökümiti bu tedbirler arqiliq rayondiki jughrapiyelik muhit, medeniyet muhiti, ijtima'iy muhit we iqtisadiy sahe qatarliq jehetlerdin öz mustemlikisini yenimu mustehkemleshni meqset qiliwatqanliqini köreleymiz”.

 Ili oblastida yolgha qoyulushqa bashlighan mezkur “Nizam” da “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni namayan qilidighan edebiyat, sen'et, ün-sin we bashqa maddiy buyumlarni yighish, orunlashturush we körgezme qilishni qollaydighanliqi körsitilgen. “Nizam” da éytilishiche, barliq milletler yughurulghan ijtima'iy qurulma we mehelle muhiti berpa qilishta medeniyet, iqtisad, jem'iyet, pisxologiye we bashqa tereplerde her millet kishilirining bir gewdilishishini tedrijiy emelge ashurush asas qilinidiken. Shundaqla xitayning her derijilik dölet apparatliri her millet kishilirining etrapliq yughurulushini ilgiri süridighan “Öz'ara singdürüsh muhiti” yaritishtek tedbirlerni kücheyteleydiken. “Nizam” da mundaq dep körsitilgen: “Nahiye derijilik yaki uningdin yuqiri xelq hökümetliri alaqidar tarmaqlarni teshkillep, herqaysi milletlerning öz'ara singip kirishini ilgiri sürüsh üchün tüzümlerni we tedbirlerni tetqiq qilishi we tüzüshi kérek” .

 Amérikidiki musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” terbiyesini berpa qilishning emdilikte nizam süpitide deslep bolup ili rayonida yürgüzülüshidiki sewebler heqqide toxtaldi. Uning qarishiche, ili rayoni Uyghurlarning neziride yéqinqi zaman tarixidiki “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” qurulghan muqeddes we simwolluq jay. Shunglashqimu xitay hökümiti Uyghurlarning dölet qarishi, tarix qarishi, millet qarishi, medeniyet we din qarashliri ipadilen'gen hemde singgen bu jayni eng awwal weyran qilishni közligen. U bu heqte toxtilip “Xitayning axirqi meqsiti yalghuz Uyghurlarnila emes, barliq milletlerni yighip eng axirida xitaydin ibaret birla milletke yughuruwétish” dep körsetti. Ilshat hesenning qarishiche, bu yil 1-yanwardin bashlap ghuljida yolgha qoyulghan bu “Nizam” xitay kompartiyesining Uyghurlargha qarshi ijra qiliwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining yene bir basquchqa kötürülgenlikidin dérek béridiken.

Nöwette mezkur “Nizam” ning yéqin kelgüsidiki ijra qilinishi hemde bashqa rayonlargha kéngiyish éhtimalliqi, shuningdek bu keltürüp chiqiridighan türlük selbiy aqiwetler muhajirettiki Uyghurlarni zor endishige salmaqta.