Almatada chérnobil atom apiti qurbanlirini eslesh murasimigha Uyghurlarmu qatnashti

Chérnobil atom apiti qurbanlirini eslesh murasimidin körünüsh. 2016-Yili 26-aprél, almata.

Melumki, buningdin 30 yil muqeddem, yeni 1986 - yili 26 - aprélda sowét ittipaqi terkibidiki ukra'ina jumhuriyitining chérnobil atom éléktir istansiyisining 4 - énérgiye bölikide partlash yüz bérip, intayin köp miqdarda zeherlik maddilar muhitqa tashlan'ghan idi. Bu shu chaghda atom énérgiyesi tarixidiki deslepki eng küchlük apet bolup, uni yoqitishqa sowét ittipaqining barliq jumhuriyetliridin 600 mingdin oshuq adem seperwer qilindi. Ularning ichide on besh jumhuriyet wekilliridin tashqiri, Uyghur, tatar, bashqurt, türk oxshash milletlermu boldi. Shuningdin béri ottuz yil waqit ötken bolsimu, chérnobil apiti qatnashquchiliri ene shu dehshetlik paji'eni eslesh hem kéyinki ewladlargha sawaq bolush meqsitide her yili xatirilesh pa'aliyetliri ötküzüshni en'enige aylandurdi.

26 - Aprélda almata shehirining baytursinof namidiki baghchisida chérnobil atom apitining qurbanlirigha béghishlan'ghan yadikarliqni échish murasimi boldi. Heykeltarash qazbék jarilqasof yasighan mezkur yadikarliqni échishqa chérnobilliqlar, afghanistan urushining qatnashquchiliri, hakimiyet orunliri rehberliri, ammiwiy axbarat wasitiliri wekilliri, oqughuchilar we yurt - jama'etchilik qatnashti. Murasimni kirish söz bilen achqan almata shehiri hakimining orunbasari rumil ta'ufikof 30 yil ilgiri dehshetlik paji'e yüz bérip, uni yoqitishqa memliketning barliq millet wekillirining qatnashqanliqini, ularni atom zehirimu, uning aqiwetlirimu tosup alalmighanliqini alahide tekitlep, chérnobil qatnashquchilirining qehrimanliqini yuqiri bahalidi we ularning jasariti bilen mushu kün'giche meghrurlinidighanliqini ilgiri sürdi.

Xatirilesh murasimida sözge chiqqan chérnobil we yerlik urush heriketliri qatnashquchiliri qazaqistan ittipaqining prézidénti rehim abdukerimof, rusiyening qazaqistandiki bash konsulining orunbasari marina lyukina, urush qatnashquchilirining almata sheherlik kéngishining re'isi érén'gayip shayxutdinof, afghanistan urushi qatnashquchiliri teshkilatining wekili igor bérézhnoy chérnobil atom apitini yoqitishqa qatnashqanlarning qehrimanliqning ajayip ülgisini körsetkenlikini, bu paji'ening pütkül ademizatqa qilin'ghan chong bir agahlandurush bolup, buningdin kéyin mundaq apetlerge yol qoymasliqning her bir qazaqistanliqning insaniy borchi ikenlikini otturigha qoydi. Ular chérnobilliqlarning shu chaghda bu atom zehirining peqet sowét ittipaqila emes, belki yawropagha qarap tarqilishining aldini alghanliqini alahide tekitlidi.

Chérnobil apitini yoqitishqa qatnashqanlarning éytishiche, ularning beziliri öz erki bilen bu xeterlik ishqa atlan'ghan bolsa, bezilirini herbiy komissariyatlargha mexsus chaqiriq qeghizi bilen chaqirtqan. Bu jehette ulargha chaqirish seweblirini chüshendürmigen. Bular asasen herbiy xizmetlirini ötep kelgenlerdin terkip tapqan bolup, ularning arisida her xil kesip égiliri bolghan.

Chérnobil apiti yüz bergendin kéyin, sowét hakimiyiti yene uzun yillar dawamida uning sewebliri we aqiwetlirini, birinchidin, öz xelqidin, ikkinchidin, pütkül dunya jama'etchilikidin yoshurghan idi. Ukra'inaning b b s agéntliqining 26 - aprélda élan qilghan “Chérnobil: dölet bixeterlik komitéti arxipliri bilen sélishturulghan eslimiler” namliq maqalining aptori anastiya zanuda apet yüz bergen birinchi kündin bashlapla we uzun waqit mabeynide bixeterlik organlirining chérnobil weqesi heqqidiki deslepki melumatlarni yoshurup kelgenlikini ilgiri sürüp, ularni bir - birlep atap chiqqan:

Igilishimizche, chérnobil apiti yüz bergendin kéyin dunya jama'etchilikini atom sinaqlirigha qarshi heriketliri bara - bara kücheygen idi. Aqiwette, ötken esirning 90 - yilliri qazaqistanda dölet we jem'iyet erbabi oljas süléyménofning yadro siniqigha qarshi néwada - shemey xelq'ara herikiti netijiside shemey yadro poligoni yépilghan idi. Bu dewirde shundaqla Uyghur élidiki lopnor poligonini yépish üchün “Néwada - shemey” herikiti yénida lopnor komitéti qurulghan idi. Hurqiz iliyéwa rehberlikidiki bu komitét lopnor yadro sinaqlirini toxtitish yolida köp ishlarni atqurdi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan almata shehirining turghuni dilshat xashimof özining 1998 - yili sheherdiki nahiyilik herbiy komissariyattin atlan'ghanliqini, deslepte qazaqistanning sélinograd shehiride bolup, u yerdin bélorusiyening gomél shehiri etrapidiki yézilarning birige kélip orunlashqanliqini eslep, mundaq dédi: “Biz chaqirilghanda bizning almatada ish jayimiz, a'ilimiz, bala - chaqimiz bolush kérek, dep hésablap, ottuzdin ashqan balilar ketken. Qazaqistan boyiche 31700 adem chaqirtilghan. Hazir 5000din artuq adem qaptu. Almataning özidin chaqirilghanlar 5000 nechche yüz ademdin qalghini 350 adem. Hemmisi zexmilen'gen.”

D. Xashimofning éytishiche, chérnobildin qaytip kelgendin kéyin, yeni 1989 - we 1990 - yillarda ulargha hökümet teripidin xélila yénikchilikler bérilgen idi. Ular séliq, yol heqqi, alaqe üchün her xil tölemlerdin azad qilin'ghan bolup, bu peqet sowét hakimiyiti ghulighan'gha qeder mewjüt bolghan.

1986 - Yili yüz bergen chérnobil atom apitini yoqitishqa d. Xashimoftin bashqimu köpligen Uyghur baliliri qatnashqan idi. Ular Uyghurlar zich olturaqlashqan almata we uning etrapidiki mehellilerdin, panfilof, Uyghur, chélek, talghir, xeshkileng we bashqimu nahiyilerdin bolup, her yilliri chaqirtilghan. Mesilen, almata wilayitining talghir nahiyisidin kerimjan hékimof, almata shehiridin kerim ayupjanof, abduwayit ablésénof, perhatjan tayirof, shéripjan ruziyéf, ablimit ruziyéf, dilshat xashimof we bashqilar bolghan idi.

1987 - Yili taldiqorghan wilayitining qaratal nahiyisidin chaqirtilghan kerimjan hékimof chérnobilgha qandaq qilip ketkenlikini eslep, mundaq dédi: “Biz 45 adem xizmitimizni qilip, qaytip kelgen. Bizni shopur bolisiler dégen, amma shopurluq oqet qilmiduq. Bizge gürjek bérip, yer koliduq. Biz yoghan binalarning töpisige chiqip, yuyup - tazilap, qara qeghezlerni oyup chiqirattuq. Andin éléktir istansiyisining simlirini kolap chiqirattuq.”

K. Hékimofning éytishiche, ularni peqet qaytqandila doxturlar toluq tekshürüshtin ötküzgen. U shundaqla bu waqit dawamida adettiki jengchiler tamiqi bilen teminlen'genlikini, dayim herbiyche kiyimde yürüp, herbiy intizam bilen xizmet qilghanliqini ilgiri sürdi. U hazirqi ehwali toghriliq mundaq dédi: “Hökümet teripidin 3 - guruppa pénsiye puli alimen. Pénsiye puli yetmeydu. Hazir aghriqchan. Asasen yürek bilen bash aghriydu. Almatada arilishiwatqan balilardin köpi ölüp ketti.”

Melumatlargha qarighanda, chérnobil atom apiti yüz bérip, sowét hökümiti teripidin köpligen mexsus tekshürüsh komissiyiliri qurulghan idi. Netijide atom istansiyisi partlishining bir qatar sewebliri éniqlan'ghan bolsimu, amma ular hazirghiche mutexesssiler arisida talash - tartishlar tughdurmaqta.