Uyghur élide kömür kanlirining kéngeytilishi rayon muhitigha bolghan endishe we naraziliqni kücheytmekte

Yéqinqi yillardin buyan “Halqima tereqqiyat rayoni qurush” namida, Uyghur élidiki kömürlükler xitay shirketliri teripidin zor kölemde échilp,kömürlük etrapidiki éqin su,tagh, yaylaq we térilghu yerlerning weyranchiliqqa uchrishi éghirlashmaqta.

Radi'omiz igiligen uchurlardin melum bolushiche,rayondiki kömürlüklerning qarighularche échilishi,déhqan charwichilarni yersiz qaldurghandin bashqa, kömürlük etrapidiki muhitni bulghap,Uyghur élide yaman xaraktérliq nepes yoli késelliklirini köpeytiwetken. Bu ehwal Uyghurlarning rayon muhitining bulghinishigha bolghan endishisini kücheytip,yéridin ayrilghan déhqan - charwichilarning naraziliqlirini kücheytmekte.

Yéqinda béyjingda échilghan xelq wekiller qurultiyida, Uyghur aptonom rayonidin kelgen wekiller otturigha qoyghan, Uyghur aptonom rayonida dölet derijilik kömür kanliri we kömürni pishshiqlash shirketlirini köpeytip, Uyghur aptonom rayonini xitaydiki eng chong kömür bazisi qilip qurup chiqish teklipi torda ashkarilan'ghandin kéyin qattiq tenqidke uchridi.

Tordashlar “Shinlang” qatarliq tor béketliride yazghan naraziliq inkaslirida, Uyghur rayonida barghanche köpiyiwatqan kömür kan we kömür pishshiqlash shirketlirining rayon muhitini éghir derijide bulghawatqanliqini bayan qilip, atalmish shinjang Uyghur aptonom rayoni wekillirining "“Uyghur aptonom rayonidiki kömür kanlirini échishni kéngeytip, kömür sana'iti shirketlirini köpeytish” telipining, eslidinla déngizdin yiraq, kilimati qurghaq bolghan Uyghur aptonom rayonida su qisliqi we yer qisliqi peyda qilghandin bashqa, téximu muhimi rayonning ékologiyilik muhitini pütünley weyran qiliwétidighanliqi inkas qilghan.

Mezkur inkaschilar yene bu xil qalaymiqan échishning muhit bulghinishidin bolidighan öpke tubérkulyuzi, kanay yallughi we her xil ösme késelliklirini köpeytiwétidighanliqini ilgiri sürüp, da'irilerning xelqning hayat - mamati bilen qilche kari bolmighanliqini tenqid qilghan.

Radi'omiz igiligen uchurlardin melum bolushiche,2010 - yili 5 - ayda échilghan, “Shinjanggha yardem bérish” yighinidin kéyin, xitay ölkiliride muhitni bulghash derijisi éghir bolghan, taqilish xewipide qalghan zawut, karxanilar “Halqima tereqqiyat rayoni qurush” namida Uyghurlarning munbet yerlirini igilep, Uyghur élige yerlishishni tézletken. Bolupmu ili, qumul qatarliq jaylarda xitay shirketliri teripidin ötküzüwélinip, kéngeytilip quruliwatqan chong tiptiki kömür kan we kömür pishshiqlash shirketliri Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning naraziliqini kücheytken.

Ilida muhit bulghinip, nepes yolliri késellikliri köpiyip ketken

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan Uyghurlarning bildürüshiche, ghulja nahiyisidiki pilichixangni xitay shirketliri ötküzüwalghandin buyan, etraptiki yéza we yaylaqlardiki déhqan - charwichilarning zéminliri mejburi igiliwélinip, ishsiz qalghan déhqanlar köpeygendin bashqa, “Alma - örük makani” dep atalghan ili yéziliri weyran qilinip, bu jayda kanay yallughi, öpke tubérkulyozi qatarliq nepes yoli késellikliri köpeygen.

Uyghurlarning ishsizliqi éship naraziliqi kücheygen

Ilidiki xitay shirketliri teripidin ötküzüwélinip, kéngeytilgen kömür kan we kömür pishshiqlash shirketlirige xitay ölkiliridin türküm - türkümlep xitay ishlemchilirining orunlashturulup, yerlik Uyghurlarning yersiz we ishsiz haletke yüzlinishi tirikchilik muhiti tarayghan Uyghurlarning naraziliqini kücheytken.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan bir xanim bu heqte toxtilip,pilichixang kömür kénini 2010 - yili béyjing chingxu'a shirkiti ötküzüwalghandin buyan, ili teweside xitay köchmenlirining hessilep köpiyiwatqanliqini, da'irilerning téléwizorda eslidiki 400 ming ahalisi bar sheherni 1 milyon nopusqa ige chong sheherge aylandurush pilani, yerlik Uyghurlarning ishsizliq, namratliq weziyitige qélishigha sewep boliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Yerlirini sétishqa mejburlan'ghan déhqanlarning érishishke tégishlik tölem pulgha érishelmesliki déhqanlarning naraziliqini kücheytken

Chingxu'a shirkiti yézidiki yerlerni igiliwalghandin kéyin, eslidiki déhqanlarni ishqa orunlashturush wedisini orunlimighanliqini bayan qilghan bir déhqan ayal yézilardiki déhqanlarning yerliri mejburiy sétiwélinip, déhqanlargha muwapiq tölem puli bérilmeslikining déhqanlarni narazi qilghanliqini bildürdi.

Uning éytishiche, eyni chaghda nahiyilik hökümet déhqan - charwichilarni yerlirini xitay shirketlirige sétip bérishke mejburlighanda “Halqima tereqqiyat pilani boyiche, nahiyide qurulidighan zawut, karxanilargha aldi bilen yérini sétip bérishte teshebbuskar bolghanlar we ularning aliy mektep tügitip ish kütüp turghan perzentliri ishqa orunlashturulidu” dégen wedilerni bergen. Emma, bügünki künde, xitay shirketlirining élip kelgini eslidiki güzel bagh - waranliq yézilarning kömür kan we kömür gazi zawutliridin chiqqan is - tütek, bulghan'ghan sular bilen weyran qilinishtin bashqa, yer - zéminliridin ayrilghan nechche ming Uyghur déhqanliri we qazaq charwichilirining yersiz, yaylaqsiz, ishsiz qélishidek qismet bolghan. Déhqanlar bolsa érishishke tégishlik tölem pullirighimu érishelmigen.

Emma yuqiriqi ehwallarning héchqaysisi béyjingda échilghan ikki qurultayda otturigha qoyulmighan.

“Uyghur biz” torining 14 - mart künidiki xewiride, “Shinjang wekilliri” tenqid qilinip,atalmish “Xelq wekilliri” ning bu qétimqi ikki qurultayda, xelqning naraziliqigha sewep boliwatqan emeliy mesililerni otturigha qoyushning ornigha, Uyghur rayonini xitaydiki “Eng chong kömür bazisi”gha aylandurush teshebbusini otturigha qoyushi,xitaydiki ammiwi tor béketliridiki naraziliq inkaslirigha sewep boluwatqanliqi tekitlen'gen.

Xitay weziyitini közetküchi siyasi analizchilar öz pikirliride, birleshken döletler teshkilatining “Yerlik milletlerning heq - hoquqi ehdinamisi”diki“Yerlik xelqler özlirige te'elluq yerlerni, térritoriyilerni we öz yerliridiki bayliqlirini, bu jaylarning muhitini hemde bu zéminlarning ishlepchiqirish sighimchanliqini saqlash hem muhapizet qélishqa hoquqluq. Dölet héchqandaq ayrimichiliqqa yol qoymighan halda yerlik xelqlerning öz igidarchiliqidiki bu yerlerning saqlinishi we muhapizet qilinishi üchün pütün tedbirlerni élishi shert” dégen belgilimilerni neqil élip, xitay shirketlirining Uyghur élidiki bayliqlarni igilishini tézleshtürüp, bu bayliqning esli igiliri bolghan Uyghurlarni bayliqidin mehrum qilghanliqini körsetti.

Uyghur siyasiy analizchiliri yene xitay shirketlirining yerlik xelqlerni bu xil échish we tereqqiyatning sirtida qaldurushi Uyghurlarning xitay hökümitige qarshi naraziliqini kücheytiwatqan muhim amillarning biri ikenlikini tekitlimekte.