Йеңи санаәт райони пәйда қилған екологийилик тәһдит бәшкерәм вә атуш деһқанлирида әндишә қозғиди

Қәшқәрниң бәшкерәм, атушниң азақ, үстүнатуш қатарлиқ йезилиридики уйғур деһқанлар торда мураҗиәт елан қилип, даириләрни “яшиң еғир санаәт райони” пәйда қилған екологийилик бузғунчилиққа диққәт қилишқа вә дәрһал тәдбир елишқа чақирған. Мураҗиәтнамидә көрситишичә, қәшқәр - атуш оттурисидики “яшиң еғир санаәт райони” қурулғандин буян, бу қурулуш мәзкур йезиларға арамсизлиқ вә нормалсизлиқ елип келишкә башлиған.

Мураҗиәтнамидә, санаәт райони бу 3 йезиниң әслидики тәбиий муһитиға, тәбиий сап һавасиға, бағваранлиридики мевилириниң сүпитигә зор тәсир көрситиватқанлиқи әскәртилип, бу йил дәря сүйиниң бирақла төвәнләп кәткәнликини, бәшкерәм өстиңигә су маңмаслиқ, үстүнатуш йезисида су йетишмәслик, ичимлик суни һәл қилалмаслиқ, бағваран, дәл - дәрәхләрниң қуруп кетиш әһвали пәйда болуп, қурғақчилиқ вә муһит булғиниш апитигә қәдәм бесиватқанлиқини билдүргән.

Чақмақ дәряси бәшкерәм, үстүнатуш вә азақ йезилириниң асаслиқ су мәнбәси. Ғәрбтики чақмақ чегра тағ тизмисидин башлинидиған бу дәря әсирләр мабәйнидә бу юртларни суғуруп кәлгән.

Бирақ, йеқинқи йилларда “яшиң еғир санаәт райони” юқириқи 3 йезиға су тәқсим қилидиған “чақмақ тосмиси” ниң 10 километир юқирисиға қош линийәлик туруба ятқузуп, дәря сүйини санаәт райониға һәйдигән.

Йәрлик деһқанлар мураҗиәтнамидә, санаәт райони дәря сүйини тартип кәткәнни аз дәп, керәксиз суни йәр астиға қоюветип, йәр асти сүйиниң еғир булғинишини кәлтүрүп чиқарғанлиқини билдүргән. Һалбуки, дәря сүйиниң азийип кетиши үстүнатуш, азақ қатарлиқ йезиларда деһқанчилиқниң йәр асти суға тайинишини күчәйткән.

Атушлуқ бир деһқан аял муһит булғинишниң күнсери гәвдилик көрүлүватқанлиқи билдүрүп, тал вә әнҗүргә қуруп чүшүп кетиши мушу санаәт райони билән мунасивәтлик болуши мумкинликини билдүрди.

Деһқан аял: бағдики мевиләргә қурут чүшүп кетидиған ашундақ аламәтләр көрүлгәчкә шуниң тәсиримикин, дегән гәп бу. Йәнә тал, әнҗүрләргә тәсир көрситиватиду. Бу, шу санаәт райониниң булғинишини шамал елип келип булғаватиду, дәп пәрәз қилинмақта.

Мухбир: су мәсилиси қандақ, суни қисилип кәтти, дәйдиғу?

Деһқан аял: һәә, бурунқидин су қисилип кәтти. Көпинчә деһқанлар боривайдин тартип ишлитиватиду. Дәрядин су келиду, лекин пәскә аз. Су қачидиған әһваллар пәстә бар, дәйду деһқанлар.

Мухбир: силәр қандақ қиливатисиләр? бағвәнчиликму яки башқа ишларниму қиламсиләр?

Деһқан аял: бизниң асасән шу бағ. Андин кейин биз у йәрниң сүйини алдирап көрмәймиз. Пәқәт боривайдин суғуримиз. У һелиқи сайда аз - тола ақиду у чақмақниң сүйи. Һелиқи каттайлақ тәрәпкә маңиду, дәймизғу, уму җиқ әмәс. У бизниң бу юрт тәрәпкә чиқалмайду.

Бу деһқан аялниң билдүрүшичә, бу йил атуш әтрапида һаваниң булғиниши вә топа йеғиш әһвали еғирлашқан.

У: вай, әтиязниңяғи асманниму тәстә көрдуқ, топа йеғип, чаң тозан болуп, муһит еғир дәриҗидә булғанди. Техи 2 - 3 ай болди осман сүзүлгили. Бу йил әтиязда болупму 6 - ай мәзгилидә топа йеғиш вә һаваниң булғиниши йиллардикидин еғир болди. Шуңа, бу йил хәлқ ичидә кесәллик көпийип кетиш әһвали көрүлди, деди.

Атушлуқ йәнә бир уйғур деһқан, бағвәнчиликниң кардин чиқип кетиватқанлиқини билдүрди. У, өзиниң бағвәнчиликтин киридиған кирими азийип кетиватқанлиқини әскәртип, буниңда муһиттики булғинишниң рол ойнаватқанлиқини билдүрди.

Деһқан әр: бағвәнчиликкә тәсири болидикән, су аз болғандин кейин пулға боривайдин су тартидикәнмиз. Деһқан дегән қилған нәрсини уссиз қойсақ болмайду. Баштин келидиған сүйимиз азлап кәтти. Пул билән болуватиду ишлар әмди. Бурун су дәрядин келәтти. Һазирму келиду, бирақ аз бурунқидәк су йоқ.

Мухбир: муһиттики өзгиришкә қарап, бир нәрсиләрни һес қилдиңларму әтрапиңларда? мәсилән, дәл - дәрәхләрниң қуруп кетиватқанлиқи, муһитниң булғиниватқанлиқи, һаваниң иссиватқанлиқини, әтрапиңларда бир өзгириш болуватамду?

Деһқан әр: өзгириш җиқ. Бағвәнчиликтә шундақ болидиған бағлиримиз кардин чиқип кетиватиду.

Мухбир: қанчилик пәрқ бар бурунқиға қариғанда һазир?

Әр деһқан: бурун бир мо йәрдин 6 миң сом, 5 миң вә 4 сомлуқ үзүм сататтуқ.

Һазир бирәр миң сомға чүшүп қеливатиду. Бурун шундақ болидиған үзүмләр һазир болмайватиду. Болмиса шу бурунқидәк ишләватимиз, бурунқидәк пәрвиш қиливатимиз, бағваран чекинип кетиватиду. Буларниң һәммиси асасән муһитниң булғинишидин болуватидиғу шу.

Бирақ, хитай даирилириниң юқириқи 3 йеза хәлқи елан қилған мураҗиәткә қандақ җаваб бәргәнлики мәлум әмәс. Атушлуқ деһқан аял, мутәхәссисләрниң келип бу 3 йезидики муһитниң булғинишни раст санаәт райони кәлтүрүп чиқарғанлиқи яки башқа амил сәвәб болғанлиқини һазирға қәдәр тәкшүрүп бақмиғанлиқини билдүрди.

Илгири бәзи хитай иқтисадшунаслар бейҗиң һөкүмитиниң уйғур илиға нопус йөткәп, шәһәрләр қуруш, санаәт районлирини бәрпа қилиш пиланини тәнқид қилған.

Америкида олтурушлуқ иқтисадшунас вә вәзийәт анализчиси хе чиңлйән ханим, бу пиланни тәнқид қилған хитай зиялийлириниң бири. У, уйғур илиниң назук екологийилик шараити буниңға бәрдашлиқ берәлмәйдиғанлиқини агаһландуриду.

Хе чиңлйән: әгәр шинҗаңға берип қарисиңиз нопусниң наһайити тарқақлиқини көрисиз. Бу әһвал зор көләмлик шәһәр иқтисадини шәкилләндүрүшкә мувапиқ кәлмәйду. Чүнки, шәһәр сода паалийити инсанлар зич олтурақлашқан зор көләмлик чоң шәһәрләргә мас келиду. Шинҗаңға охшаш бир район билән йәнә бир районниң мусаписи нәччә йүз чақирим келидиған, бәзидә бир бостанлиқ билән йәнә бир бостанлиқниң арилиқи миң чақирим келидиған районда, шәһәр иқтисадиниң шәкиллиниши мумкин әмәс. Шәһәр иқтисади шәкилләнмисә, зор көләмлик шәһәр сода паалийити мәвҗут болмайду. Шуңа, шинҗаңни йәнила аз санлиқ милләтләр башқуруп, алий аптономийә йүргүзгини яхши. Улар өзиниң йәрлик иқтисадини қандақ шәкилдә тәрәққий қилдурушни әң яхши билиду. Шундақ болғандила йәрлик хәлқ өзиниң районида өзини ишқа орунлаштуруш имканийити тапалайду, деди.

Хе чиңлйән ханим йәнә, бейҗиңниң уйғур илиға нопус көчүрүп, шәһәрләштүрүш вә санаәт райони қуруш пилани тупрақ вә су мәсилисини еғирлаштуруп, еғир муһит булғиниши пәйда қилидиғанлиқини агаһландурди. У, шуңа, шинҗаңға хәнзу көчмәнлирини көчүрүшни, чоң типлиқ завут вә карханиларни қурушни тохтитиш керәк, дәйду.

Үстүнатуш, азақ вә бәшкерәмлик деһқанларниң мураҗиәтнамисидә, юртимизниң үсти қурушқа, асти зәһәрлинишкә, һаваси ис - түтәклишишкә башлиди........... Кишиләр арисида су маҗираси шәкилләнди, йеза - кәнт кадирлири билән деһқанлар арисида талаш - тартиш йүз берип, кадир билән амминиң иттипақлиқиға тәсир йәтти. Қурғақчилиқ апити хәлқниң җенини йәткүчә қийнашқа башлиди, дегән.