Yéngi sana'et rayoni peyda qilghan ékologiyilik tehdit beshkérem we atush déhqanlirida endishe qozghidi

Qeshqerning beshkérem, atushning azaq, üstün'atush qatarliq yéziliridiki Uyghur déhqanlar torda muraji'et élan qilip, da'irilerni “Yashing éghir sana'et rayoni” peyda qilghan ékologiyilik buzghunchiliqqa diqqet qilishqa we derhal tedbir élishqa chaqirghan. Muraji'etnamide körsitishiche, qeshqer - atush otturisidiki “Yashing éghir sana'et rayoni” qurulghandin buyan, bu qurulush mezkur yézilargha aramsizliq we normalsizliq élip kélishke bashlighan.

Muraji'etnamide, sana'et rayoni bu 3 yézining eslidiki tebi'iy muhitigha, tebi'iy sap hawasigha, baghwaranliridiki méwilirining süpitige zor tesir körsitiwatqanliqi eskertilip, bu yil derya süyining biraqla töwenlep ketkenlikini, beshkérem östingige su mangmasliq, üstün'atush yézisida su yétishmeslik, ichimlik suni hel qilalmasliq, baghwaran, del - derexlerning qurup kétish ehwali peyda bolup, qurghaqchiliq we muhit bulghinish apitige qedem bésiwatqanliqini bildürgen.

Chaqmaq deryasi beshkérem, üstün'atush we azaq yézilirining asasliq su menbesi. Gherbtiki chaqmaq chégra tagh tizmisidin bashlinidighan bu derya esirler mabeynide bu yurtlarni sughurup kelgen.

Biraq, yéqinqi yillarda “Yashing éghir sana'et rayoni” yuqiriqi 3 yézigha su teqsim qilidighan “Chaqmaq tosmisi” ning 10 kilométir yuqirisigha qosh liniyelik turuba yatquzup, derya süyini sana'et rayonigha heydigen.

Yerlik déhqanlar muraji'etnamide, sana'et rayoni derya süyini tartip ketkenni az dep, kéreksiz suni yer astigha qoyuwétip, yer asti süyining éghir bulghinishini keltürüp chiqarghanliqini bildürgen. Halbuki, derya süyining aziyip kétishi üstün'atush, azaq qatarliq yézilarda déhqanchiliqning yer asti sugha tayinishini kücheytken.

Atushluq bir déhqan ayal muhit bulghinishning künséri gewdilik körülüwatqanliqi bildürüp, tal we enjürge qurup chüshüp kétishi mushu sana'et rayoni bilen munasiwetlik bolushi mumkinlikini bildürdi.

Déhqan ayal: baghdiki méwilerge qurut chüshüp kétidighan ashundaq alametler körülgechke shuning tesirimikin, dégen gep bu. Yene tal, enjürlerge tesir körsitiwatidu. Bu, shu sana'et rayonining bulghinishini shamal élip kélip bulghawatidu, dep perez qilinmaqta.

Muxbir: su mesilisi qandaq, suni qisilip ketti, deydighu?

Déhqan ayal: he'e, burunqidin su qisilip ketti. Köpinche déhqanlar boriwaydin tartip ishlitiwatidu. Deryadin su kélidu, lékin peske az. Su qachidighan ehwallar peste bar, deydu déhqanlar.

Muxbir: siler qandaq qiliwatisiler? baghwenchilikmu yaki bashqa ishlarnimu qilamsiler?

Déhqan ayal: bizning asasen shu bagh. Andin kéyin biz u yerning süyini aldirap körmeymiz. Peqet boriwaydin sughurimiz. U héliqi sayda az - tola aqidu u chaqmaqning süyi. Héliqi kattaylaq terepke mangidu, deymizghu, umu jiq emes. U bizning bu yurt terepke chiqalmaydu.

Bu déhqan ayalning bildürüshiche, bu yil atush etrapida hawaning bulghinishi we topa yéghish ehwali éghirlashqan.

U: way, etiyazningyaghi asmannimu teste körduq, topa yéghip, chang tozan bolup, muhit éghir derijide bulghandi. Téxi 2 - 3 ay boldi osman süzülgili. Bu yil etiyazda bolupmu 6 - ay mezgilide topa yéghish we hawaning bulghinishi yillardikidin éghir boldi. Shunga, bu yil xelq ichide késellik köpiyip kétish ehwali körüldi, dédi.

Atushluq yene bir Uyghur déhqan, baghwenchilikning kardin chiqip kétiwatqanliqini bildürdi. U, özining baghwenchiliktin kiridighan kirimi aziyip kétiwatqanliqini eskertip, buningda muhittiki bulghinishning rol oynawatqanliqini bildürdi.

Déhqan er: baghwenchilikke tesiri bolidiken, su az bolghandin kéyin pulgha boriwaydin su tartidikenmiz. Déhqan dégen qilghan nersini ussiz qoysaq bolmaydu. Bashtin kélidighan süyimiz azlap ketti. Pul bilen boluwatidu ishlar emdi. Burun su deryadin kéletti. Hazirmu kélidu, biraq az burunqidek su yoq.

Muxbir: muhittiki özgirishke qarap, bir nersilerni hés qildinglarmu etrapinglarda? mesilen, del - derexlerning qurup kétiwatqanliqi, muhitning bulghiniwatqanliqi, hawaning issiwatqanliqini, etrapinglarda bir özgirish boluwatamdu?

Déhqan er: özgirish jiq. Baghwenchilikte shundaq bolidighan baghlirimiz kardin chiqip kétiwatidu.

Muxbir: qanchilik perq bar burunqigha qarighanda hazir?

Er déhqan: burun bir mo yerdin 6 ming som, 5 ming we 4 somluq üzüm satattuq.

Hazir birer ming somgha chüshüp qéliwatidu. Burun shundaq bolidighan üzümler hazir bolmaywatidu. Bolmisa shu burunqidek ishlewatimiz, burunqidek perwish qiliwatimiz, baghwaran chékinip kétiwatidu. Bularning hemmisi asasen muhitning bulghinishidin boluwatidighu shu.

Biraq, xitay da'irilirining yuqiriqi 3 yéza xelqi élan qilghan muraji'etke qandaq jawab bergenliki melum emes. Atushluq déhqan ayal, mutexessislerning kélip bu 3 yézidiki muhitning bulghinishni rast sana'et rayoni keltürüp chiqarghanliqi yaki bashqa amil seweb bolghanliqini hazirgha qeder tekshürüp baqmighanliqini bildürdi.

Ilgiri bezi xitay iqtisadshunaslar béyjing hökümitining Uyghur iligha nopus yötkep, sheherler qurush, sana'et rayonlirini berpa qilish pilanini tenqid qilghan.

Amérikida olturushluq iqtisadshunas we weziyet analizchisi xé chinglyen xanim, bu pilanni tenqid qilghan xitay ziyaliylirining biri. U, Uyghur ilining nazuk ékologiyilik shara'iti buninggha berdashliq bérelmeydighanliqini agahlanduridu.

Xé chinglyen: eger shinjanggha bérip qarisingiz nopusning nahayiti tarqaqliqini körisiz. Bu ehwal zor kölemlik sheher iqtisadini shekillendürüshke muwapiq kelmeydu. Chünki, sheher soda pa'aliyiti insanlar zich olturaqlashqan zor kölemlik chong sheherlerge mas kélidu. Shinjanggha oxshash bir rayon bilen yene bir rayonning musapisi nechche yüz chaqirim kélidighan, bezide bir bostanliq bilen yene bir bostanliqning ariliqi ming chaqirim kélidighan rayonda, sheher iqtisadining shekillinishi mumkin emes. Sheher iqtisadi shekillenmise, zor kölemlik sheher soda pa'aliyiti mewjut bolmaydu. Shunga, shinjangni yenila az sanliq milletler bashqurup, aliy aptonomiye yürgüzgini yaxshi. Ular özining yerlik iqtisadini qandaq shekilde tereqqiy qildurushni eng yaxshi bilidu. Shundaq bolghandila yerlik xelq özining rayonida özini ishqa orunlashturush imkaniyiti tapalaydu, dédi.

Xé chinglyen xanim yene, béyjingning Uyghur iligha nopus köchürüp, sheherleshtürüsh we sana'et rayoni qurush pilani tupraq we su mesilisini éghirlashturup, éghir muhit bulghinishi peyda qilidighanliqini agahlandurdi. U, shunga, shinjanggha xenzu köchmenlirini köchürüshni, chong tipliq zawut we karxanilarni qurushni toxtitish kérek, deydu.

Üstün'atush, azaq we beshkéremlik déhqanlarning muraji'etnamiside, yurtimizning üsti qurushqa, asti zeherlinishke, hawasi is - tüteklishishke bashlidi........... Kishiler arisida su majirasi shekillendi, yéza - kent kadirliri bilen déhqanlar arisida talash - tartish yüz bérip, kadir bilen ammining ittipaqliqigha tesir yetti. Qurghaqchiliq apiti xelqning jénini yetküche qiynashqa bashlidi, dégen.