Yerlik saqchixanilar: “Turpan karizlirining 90 pirsenttin köpreki qurup ketti!”

Turpandiki yer asti karizdin körünüsh.

Xitay hökümiti yéqinda “Su insha'ati arqiliq shinjangni güllendürüsh” chong qurulushini resmiy bashlighanliqini, 2017-yilida Uyghur aptonom rayonining su qurulushi sahesige jem'iy 36 milyard yüen meblegh salidighanliqini élan qilghan.

Turpan sheherlik hökümetmu dunya bankisi teminligen zor mebleghdin paydilinip, turpan oymanliqidiki karizlarni qoghdash we su téjesh türini muweppeqiyetlik tamamlighanliqini bildürgen.

Undaqta, turpan karizliri rastinla qoghdap qélindimu? karizlarning hazirqi heqiqiy ehwali zadi qandaq?

Biz bu heqte turpandiki yerlik da'irilerdin melumat élishqa tirishtuq. Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan turpan wilayitidiki 4 saqchixanining hemmisi birdek turpan karizlirining asasiy jehettin qurup kétish girdabigha yüzlen'genlikini delillidi.

Chatqal yézisi turpan bostanliqining jenubiy girwikige jaylashqan bir chong yéza. Uyghur aptonom rayonluq kariz ilmiy jem'iyitining statistikisigha qarighanda, chatqal yézisi turpan wilayiti boyiche karizlarning sani eng köp bir yéza iken. Halbuki, chatqal yéziliq saqchixanining bir neper nöwetchi xadimi ziyaritimiz jeryanida chatqal yézisida nöwette su chiqidighan karizlarning 10 gha yetmeydighanliqini ashkarilidi.

Uning bildürüshiche, chatqal yézisining yer yüzi töwen bolghachqa ilgiri 20-25 métir chongqurluqtin su chiqqan bolsa, bügünki künde buroway arqiliq qézilidighan tokluq quduqlar 100 métirdin 180 métir chongqurluqqiche qézilidiken. Tokluq quduqlarning köpiyishige egiship, yéza teweside ilgiri ömüchük toridek torlashqan karizlar bir-birlep qurup, nöwette her bir kentte su chiqidighan karizlar sani shiddet bilen aziyip ketken iken.

Pichan nahiyesining chiqtim yézisi ilgiri pütünley dégüdek kariz süyi bilen sughirilidighan yéza bolsimu, emma yéqinqi mezgillerde karizlar qurup, pütkül yéza teweside 5-6 dekla kariz qalghan iken. Chiqtim yéziliq saqchixanining bir neper nöwetchi xadimi ilgiri on nechche métirdin su chiqidighan quduqlarning nöwette su yüzi shiddet bilen töwenlep 100 métirgha chüshüp ketkenlikini, burunqi karizgha tayinidighan ichimlik su we sughurush tarixining axirlashqanliqini ilgiri sürdi.

Turpan shehirining astana we qaraghoja yéziliri ilgiri kariz süyige tayinip yashnap kelgen qedimiy yurtlar bolsimu, lékin yéqinqi nechche on yil ichide bu yerdiki karizlarning tiniqi qurushqa bashlighan.

Qaraghoja saqchixanisining bir neper nöwetchi saqchisi hazir qaraghoja teweside su chiqidighan karizdin birimu qalmighanliqini, astana teweside birqanche karizlar hélihem ishlitiliwatqan bolsimu, lékin ularning süyining kündin-kün'ge aziyip ketkenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Turpan sheherlik hökümet bilen astana yéziliq hökümet bu yerdiki karizlarni qoghdap qélish üchün tokluq buroway quduqlargha cheklime qoydi. Hetta quduqlargha su sa'iti békitti, ilgiriki éqitip sughurushni témitip sughurushqa özgertti. Shundaq bolsimu, yer asti süyining yüzi shiddet bilen chöküp ketkechke karizlarni qutuldurup qélishta körünerlik netije hasil qilalmidi.”

U yene mundaq dédi: “1950-Yillarda siz matériyallarda körginingizdek turpan oymanliqida bir ming nechche yüz kariz bar bolghan bolsa, ularning mutleq köp qismi qurup, hazir resmiy su chiqidighan karizdin 20-30 qalghan bolsa kérek. Eng köp bolghandimu méningche hazir turpan teweside su aqidighan karizlarning sani 50 tin ashmaydu.”

Turpanning aydingköl rayoni déngiz yüzidin 155 métir töwen bolup, turpan oymanliqining kindiki hésablinidu. Ilgiri turpan karizlirining ikkinchi chong böshüki hésablan'ghan bu yurtta bügün karizlarning sani barmaq bilen sanighudek derijige chüshüp qalghan.

Aydingköl yéziliq saqchixanining bir neper nöwetchi saqchisi özining aydingkölde tughulup chong bolghanliqini, kichikide pütün yézigha tordek tarqalghan karizlarning yéqinqi yillarda qurushqa yüzlinip, bügünki künde 90 pirsenttin köprek karizning susiz azgalgha aylan'ghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Hazir aydingkölning mehelliride ichimlik su üchün ishlitilidighan karizdin birimu qalmidi. Déhqanchiliqta sughurush üchün ishlitilidighan karizlardin her bir kentte birqanchisi qalghan bolsimu, emma ularning ehwalimu yildin-yilgha nacharliship barmaqta.”