Турпан каризлириниң қуруп кетиш сәвәблири ашкариланмақта

Нәччә миң йилдин буян турпан-қомул ойманлиқини суғуруп кәлгән каризлар немә үчүн йеқинқи йерим әсирдин көпрәк җәрянда қуруп кетишкә йүз тутти?

1950-Йилларда турпан ойманлиқида сүйи булдуқлап еқип туридиған каризлардин бир миң нәччә йүзи бар болса, бүгүнки күндә су чиқидиған каризларниң әмәлий сани қандақларчә 50 киму йәтмәй қалди?

Турпан диярида туғулуп чоң болған йәрлик уйғурларниң бу һәқтики баянлири бу соалларға әң биваситә вә әң әмәлий пакитлар билән җаваб бериду, әлвәттә.

Пичан наһийәси чиқтим йезилиқ сақчиханисиниң бир нәпәр нөвәтчи хадими чиқтим тәвәсидики каризларниң қуруп кетишидә килиматниң иссип кетиши вә һавадики нәмликниң қуруп кетиши бир сәвәб болса, районда қалаймиқан нефит қезишниң йәнә бир асаслиқ сәвәб болуватқанлиқини илгири сүрди.

Турпан шәһириниң чатқал йезилиқ сақчиханисидики бир нәпәр уйғур нөвәтчи сақчи илгири чатқалдики йүздин артуқ кариздин бүгүн сүйи барлириниң 10 ғиму йәтмәйдиғанлиқини ашкарилиған болсиму, әмма каризларниң қуруп кетиши һәққидики соаллиримизға җаваб бериштин өзини қачурди.

Турпанниң қарағоҗа сақчиханисидики бир нәпәр нөвәтчи сақчи өзиниң каризларниң қуруп кетишигә болған қаттиқ ечинишини йошуруп олтурмиди. У өзиниң көргән-билгәнлиригә асасән турпан каризлириниң қуруп кетишидики мундақ 3 чоң сәвәбни оттуриға қойди:

“мениң һес қилишимчә, тәвәликтики каризларниң қуруп кетишидә нефит қезиш иши 20 дин 30 пирсәнткичә, бурувай қудуқларниң көпийип кетиши 60 пирсәнткичә, килиматниң иссип, һөл-йеғинниң азийип кетиши 15-20 пирсәнт әтрапида сәвәб болған.”

Турпанниң айдиңкөл йезилиқ сақчиханисидики бир нәпәр нөвәтчи хадим айдиңкөлдики каризларниң 90 пирсәнттин көпрәкиниң қуруп кәткәнликини тилға елип, буниң сәвәблири һәққидә мунуларни илгири сүрди:

“каризларниң қуруп кетишидә бурувай қудуқларниң көпләп қезилиши вә ишқа кириштүрүлүши муһим сәвәб болди. Чүнки бурувай қудуқлардин кечә-күндүз су тартиш нәтиҗисидә йәр асти су йүзи йилдин-йилға төвәнләп кәтти. Ундин башқа, турпан ойманлиқида нефит колашниңму биваситә тәсири бар дәп ойлаймән. Чүнки айдиңкөл йезисиниң үстидә нефитлик ечилди. Нефит қудуқлириниң ишқа кириштүрүлүши йәр асти сүйиниң қатлимини техиму чөктүрүвәтти. Йеқиндин буян кишиләр һәтта бәзи нефит қудуқлириниң су йетишмәслик сәвәбидин тохтап қалғанлиқиға диққәт қилмақта.”

У, йәнә турпандики һәр дәриҗилик һөкүмәт органлири болсун яки “кариз қоғдаш җәмийити” болсун, уларниң каризларни қоғдаш вә сақлап қелиш җәһәттики хизмәтлириниң йетәрлик болмиғанлиқини тәкитлиди.

Униң көрситишичә, гәрчә даириләр бу җәһәттә мәлум тиришчанлиқларни көрсәткән болсиму, лекин йәр асти су қатлимини әслигә кәлтүрүш мумкин болмиғачқа каризларни сақлап қелиш ишида һечқанчә үнүм һасил қилалмиған.

Айдиңкөл сақчиханисидики мәзкур нөвәтчи хадим турпандики йәрлик уйғур деһқанлириниң кариз сулириниң қурушиға әгишип, тәдриҗий һалда деһқанчилиқ вә үзүмчилик игиликидин ваз кечип, су тәләп қилмайдиған бақмичилиқ яки кичик типтики аилә сода-сетиқ игиликигә көчүватқанлиқини илгири сүрди.

Қарағоҗа сақчиханисидики нөвәтчи сақчи каризларниң қуруп кетишидә “чоң мәнпәәтни көзләп кичик мәнпәәтни қурбан қилиш, йәни бурувай қудуқларға һәссиләп мәбләғ селип, каризларни ташлап қоюштәк” сиясәт характерлик амилларниңму рол ойниғанлиқини ашкарилиди.

Айдиңкөл сақчиханисидики нөвәтчи хадим ахирида йәнә каризларниң қуруп кетиши йәрлик уйғур деһқанлири арисидики су талишиш маҗиралириға сәвәб болуватқанлиқини, бәзидә сақчиханиларниңму бундақ “су маҗира” лирини бесиқтурушқа арилишидиғанлиқини билдүрди.