Xitaydiki chöllishish mesilisining siyasiy dawalghushlargha seweb bolidighanliqi mölcherlenmekte

Muxbirimiz irade
2017.01.06
xitayda-hawa-bulghunush-beyjing.jpg Xitaydiki hawa bulghinish. 2015-30-Noyabir, béyjing.
AFP

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, xitayning béyjingni öz ichige alghan herqaysi chong sheherliride mushu birqanche aydin béri körülüwatqan éghir tumanliq hawa xitaydiki muhit bulghinish mesilisini yene qaytidin dunya metbu'atlirining kün tertipige élip keldi. Nurghun közetküchiler xitaydiki muhit bulghinish weziyiti jiddiy bolush bilen birge, uni eslige ekélishningmu bek mumkin emeslikini bildürmekte. Bir qisim tetqiqatchilar xitaydiki muhit bulghinishini dölette jiddiy bir siyasiy dawalghush peyda qilidighan amil, dep qarimaqta. Mesilen, merkizi en'giliyediki “Yershariwiy xewplerni bayqash” namliq tetqiqat ornining tor bétide yéqinda “Xitayning zoriyiwatqan qumluqliri eng zor siyasiy xewp” témisida bir parche maqale élan qilindi. Uningda körsitilishiche, xitaydiki chöllishish mesilisi hazir béyjing üchün eng zor mesile bolup, chöllük kölimining zoriyishi döletning ékologiyilik, iqtisadiy we siyasiy muqimliqigha tehdit peyda qilmaqtiken.

Bu maqalide körsitilishiche, xitayda 1949-yilidin kéyinki iqtisadiy tereqqiyat jeryanida nurghun tebi'iy ormanlar we yépincha ösümlükler weyran qilin'ghan. Buning netijiside chöllishish, qumlishish sür'iti tézlap ketken. Xitay hökümiti mesilini bayqap, qaytidin orman berpa qilish üchün memliket boyiche keng kölemlik derex tikish herikiti qozghighan. “Yéshil tam qurulushi” dep nam bérilgen bu heriket 1978-yili bashlinip hazirghiche 66 milyard tüp derex tikilgen. Biraq, mezkur organning éytilishiche, bu tikilgen derexler chöllishishning aldini élish emes, eksiche uni yenimu tézlitiwetken. Chünki xitay da'iriliri téz chongiyidighanliqini közde tutup, u zéminning alahidilikige mas kelmeydighan qarighay we aq térek türidiki derexlerni tikish bilen birge, shu jaydiki tupraqni tutup turushta hel qilghuch rol oynawatqan aq jighan qatarliq yerlik yépincha ösümlüklerni yuluwetken. Qarighay we aq térek derexliri nahayiti köp su telep qilidighan derexler bolup, eslidila intayin qurghaq bolghan bir zémin'gha bundaq derextin milyardlarchini tikish yer asti süyining eslidikidin on hesse chongqur we téz sümürülüshini keltürüp chiqarghan. Netijide bu qisqa yiltizliq ot-chöplerning qurup kétishini keltürüp chiqirip chöllishishni yenimu tézlitiwetken. Uningda éytilishiche, hazir xitayning herqaysi jaylirida omumyüzlük körülüwatqan qum boranliri we u seweb boluwatqan bulghan'ghan hawaning asasliq sewebi mana mushu iken.

Ular doklatida, xitaydiki éghir muhit bulghinishi we uninggha yandash bolghan chiriklikning xitayda ichki muqimsizliqqa seweb bolidighan eng zor amilliqini bildürüp “Xitay hökümiti muhit bulghinishi seweb bolghan muqimsizliqning jiddiy tehditige uchrimaqta” dégen.

Yuqiridiki bu organning maqaliside orun alghan yene bir muhim mesile, Uyghur éli, tibet we ichki mongghuldiki muhit mesilisi. Uningda éytilishiche, gobi chöllüki bilen birge, Uyghur élidiki teklimakan qumluqining da'irisi barghanche kéngiyiwatqan bolup, chöllishish hawa bulghinishi bilen birge su menbelirining kémiyip kétishidek mesililernimu özi bilen birge ep kelmektiken.

Bundin ilgiri amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq fondi” mexsus Uyghur élidiki muhit bulghinish mesilisi heqqide “Zémin bolmay turup, hayatliq bolmaydu-xitay hökümitining Uyghur élidiki muhitni qoghdash herikitini basturushi” mawzusida bir doklat teyyarlighan idi. Doklatning teyyarlighuchisi hénriy shajeski ependining körsitishiche, Uyghurlar yoluquwatqan muhit mesilisi asasliq üch katégoriyege yighinchaqlan'ghan bolup, uning birinchisi, Uyghur rayonidiki yadro sinaqliri tüpeylidin bulghan'ghan tupraq we buning xelqning salametlikige keltürgen éghir ziyini. Ikkinchisi, hökümetning siyasetliri we uning su, hawa we tupraqqa körsetken tesiri, üchinchisi, xitay köchmenler mesilisi.

En'giliyidiki “Yershariwiy tehditlerni bayqash” tetqiqat ornining bu maqalisidimu, Uyghur éli we tibetning xitaydiki chöllishishning tesirige eng éghir uchrawatqanliqi, her ikkila jayda yerlikning eslidiki yashash shara'itlirining hem bu chöllishish hem yashashqa bolidighan jaylarning xitay köchmenliri teripidin igiliniwélishi sewebidin naraziliq kep chiqiwatqanliqi yézilghan we mundaq déyilgen : “Uyghurlar we tibetlerning siqip chiqirilip chet yaqa jaylarda yashashqa mejburlinishi ularning xitay hökümitige bolghan naraziliqini ashuridighan bashqa nurghun seweblerning biridur. Bu xitay hökümitining az sanliq millet rayonliridiki muqimsizliq gumanlirini yenimu ashuridu we rayon'gha yenimu köp bixeterlik tedbirlirini kücheytishi we yenimu köp bésim siyasitini keltürüp chiqiridu.”

Uyghur kishilik hoquq programmisi 7-ayda élan qilghan yuqiridiki doklatida, del xitay hökümitining Uyghurlarning muhit mesililirini tilgha élishini qattiq cheklewatqanliqini, öz siyasetlirining Uyghur élidiki ékologiyilik muhitqa ziyan bériwatqanliqini inkar qiliwatqanliqini, shuning bilen bir waqitta Uyghurlargha öz zéminidiki muhitni qoghdash mesiliside héchqandaq söz heqqi yaki bu heqtiki qararlarni élish heqqi bérilmeywatqanliqini bildürüp, xitay hökümitige töwendiki tekliplerni sun'ghan: ular, Uyghurlarning yerlikte ijra qiliniwatqan muhitqa munasiwetlik siyasetlerning békitilishide orun élishigha kapaletlik qilish, Uyghurlarning muhit bulghinishqa munasiwetlik uchurlargha érishish, bu heqte ammiwi sorunlarda munazire qilishigha ruxset qilinishi, Uyghurlarning yighilish, namayish qilish hoquqigha hörmet qilinishi, yéza igilikke da'ir siyasetlerde söz bérilishi, hökümet siyasetliri bilen Uyghur déhqanlirining menpe'eti mesiliside tengpungluqning saqlinishi qatarliqlarni öz ichige alidu.

Yuqiridiki yershariwiy tehditlerni bayqash” orgini maqaliside, hazir ichki mongghuldiki mongghullarningmu mana mushu muhit mesililiri sewebidin hökümetke naraziliqining éshiwatqanliqini, xitay hökümitining mongghullarningmu xuddi Uyghurlar we tibetlerge oxshap qélishidin qorqidighanliqini, chünki hökümet Uyghur élidiki zorawanliq weqeliridin béshi aghrip turghanda mongghullarmu bundaq heriket qilsa, uning bilen küch élishalmaydighanliqini bildürüp “Qedimde seddichin sépilining küchi mongghullarni tosushqa yetmigen idi, qarimaqqa yéshil tamlarningmu küchi yetmeydighandek turidu” dep yazghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.