Stanléy tops: xitay dunya kélimatini kontrol qilishtiki mes'uliyitini ada qilishta énérgiye échish tedbirlirini özgertishi shert

Parizhda ikki heptidin buyan dunya kilimatini kontrol qilish mesiliside muzakire élip bériwatqan 196 döletning wekilliri, shenbe kilimat kontrol qilish mesiliside pikir birliki hasil qilip, yersharining otturiche issish témpératurisini 2 sélsiye gradus etrapida kontrol qilish layihiside kélishken idi. Mutexessisler hawagha bulghima we issiqliq qoyup bérish miqdari jehette aldinqi qatarda saniliwatqan xitayning yéngi layihige qoshulushining ehmiyiti heqqide analiz yürgüzmekte. Bu heqte mi'ami uniwérsitéti jughrapiye penliri praféssori stanléy tops ependi “Bu kélishim xitay hökümitining Uyghur rayonigha oxshash énérgiye menbelirini échish we bulghinish eng téz boluwatqan jaylarda kilimat özgirishige muwapiq tedbir élishigha, bezi tedbir we siyasetlirige özgertish kirgüzüshige heriketlendürüsh köch bolushi mumkin” dep mulahize yürgüzdi.

“Nyuyork waqti” gézitining yézishiche, dunya kilimatini kontrol qilish mesiliside tunji qétim ortaqliq hasil qilghan bu döletler, pikir birliki boyiche yene bir dunya kilimat yighinighiche yeni2020-yilghiche bolghan 5 yil ichide yersharining otturiche issish témpératurisini 2 sélsiye gradus etrapida kontrol qilish uzaq muddetlik tedbirlirini tüzüp chiqidu.

Kélishim boyiche tereqqiy qilghan eller, xitay, hindistan'gha oxshash tereqqiy qiliwatqan we hawani bulghash éghir boluwatqan ellerning kömür we gazni yéqilghu qilip énérgiye hasil qilishning ornigha yéshil énérgiye menbelirini ishlitish téxnikilirini tereqqiy qildurushi üchün yardem béridu we buning üchün 100milyard yardem sommisi ajritidu. Xitaymu dunya kilimat yighinda özining pozitsiyisini ipadilep, bolupmu kömürdin paydilinip issiqliq énérgiyisini élish jehette özining yéshil énérgiyilerge köchüshide muwapiq tedbir élish boshluqi barliqini körsetti.

Xitayning kilimat özgirishi yighinigha qatnashqan wekiller ömikining bashliqi, dölet tereqqiyat we islahat komitétining mu'awin mudiri shé jinxu'a xitayning tereqqiy qiliwatqan döletler bilen bolghan hemkarlishish ramkisida, bashqa tereqqiy qiliwatqan döletler bilen birlikte kilimat özgirishige taqabil turush iqtidarini östürüshini hemde kilimat özgirishige taqabil turush jehette tereqqiy qiliwatqan döletler hemkarliqigha zor küch bilen türtke bolushni xalaydighanliqini bildürdi we mundaq dédi: “Junggo kelgüside bu wedilirige aktip emel qilidu. Junggo alaqidar döletlerning éhtiyajigha birleshtürüp, tereqqiy qiliwatqan döletlerni maddiy eshya bilen dawamliq qollaydu, terbiyilesh we almashturush xizmitini yaxshi ishlep, adem küchi bayliqi qurulushini kücheytip, kilimat özgirishi tereqqiy qiliwatqan döletler fondini qurup, kilimat özgirishide tereqqiy qiliwatqan döletler hemkarliqini ilgiri sürüsh sehnisini berpa qilidu.

Buningdin bashqa, töwen karbonluq ölke, sheherler, baghche rayoni, mehellilerning sinaq xizmiti tertiplik élip bérilmaqta, bu polat tömür, éléktr quwwiti, ximiye sana'iti, qurulush matériyalliri, qeghez yasash we renglik métal qatarliq nuqtiliq sana'et kesiplirini qaplaydu.”

Mutexessisler hawagha bulghima we issiqliq qoyup bérish miqdari jehette aldinqi qatarda saniliwatqan xitayning kilimat özgirishige muwapiq tedbir almastin turup, yer sharining kilimat krizisi hel bolmaydighanliqini, xitayning bulghinishini azaytish we yéshil énérgiyini asas qilishining dunya kilimatidiki mesililerni hel qilishta muhim ehmiyetke ige ikenliki körsetmekte.

Xitayning kilimati hawa bulghinishi heqqidimu tetqiqatlar élip bériwatqan mi'ami uniwérsitétining jughrapiye penliri praféssori stanléy tops ependi ziyaritimizni qobul qilip xitayning kilimat yighinidiki wedisige ri'aye qilishining kilimat krizisigha taqabil turushta muhim rol oynaydighanliqini eskertti.

U mundaq dédi: “Parizhdiki kélishimning xitayni öz ichige élishi muhim, chünki xitayning hemmila yéride muhit bulghinishi éghir halda mewjut, xitay bu jehette bir yürüsh tedbirler éliwatqan bolsimu, emma omumiy ilgirilesh körünerlik emes. Bolupmu, xitay énérgiye ishlepchiqirishta kömür we néfit gazini asasliq yéqilghu qilidu. Énérgiye menbelirining qoyup béridighan issiqliqi kishini endishige salghudek derijide. Hetta éléktrmu kömürni yéqilghu qilidu, xitaydek téz tereqqiy qiliwatqan zor nopusqa ige bir döletning qedemmu ‏-qedem yéshil énérgiyege köchüshi intayin zörür. Emma yalghuz haldiki gazni yéqilghu qilidighan aptomobillarning ornigha éléktrlik aptomobillarni ishlitish bilenla mesile hel bolmaydu, xitaydiki énérgiye mesilisi hetta toknimu kömür köydürüsh arqiliq éliniwatqanliqi üchün xitayda énérgiye mesilisini hel qilish unche asan'gha toxtimasliqi mumkin. Buni özgertish üchün uzun bir mezgil kétidighanliqi éniq. Kélishimge asasen hazir emdi xitay amérika we yawropa döletlirining iqtisadiy we téxnika yardimige érishidu, eger tedbir we meblegh toghra ishlitilgende xitayning we dunyaning kélimatini yaxshilashqa paydisi bolidu dep qaraymen.”

Stenly ependi yene: gerche Uyghur rayonidiki hawa bulghinishi xitayning béyjing, shangxeyge oxshash chong sheherlerge qarighanda yaxshi bolsimu, ürümchining hawa bulghinish derijisi yéqinqi yillarda éghir boluwatqanliqini körüwalghili bolidu, Uyghur rayonidiki néfit, tebi'iy gaz, kömür kanlirining we uranyum kanlirining “Gherbning gazini sherqqe yötkesh, gherbning tokini sherqqe yötkesh” dégendek istratégiyisi boyiche xitayni teminleydighan asasliq énérgiye menbeliri boluwatqanliqi üchün bu rayonlarda bulghinishning téz boluwatqanliqimu endishilinerlik mesilining biri, kömürni yéqilghu qilidighan éléktr istansiliridin radi'o'aktip madda tarqilishining özila intayin jiddiy bir mesile dep körsetti.

Ilgiri“Jenubiy xitay seher” gézitide chiqqan bir xewerde, xitay gé'olog shimaliy xitay éléktirik uniwérsitéti proféssori yin lyenching teripidin élip bérilghan tekshürüsh netijisidin köre, kömür yéqilghu ishlitidighan éléktr istansilirigha yéqin etraptiki olturaq rayonlarning radi'asyon sewiyisi, bir yadro énérgiye istansisi yénida bolghan radi'asyon sewiyisidin yüzlerche hesse artuq ikenliki körsitilgen idi. Radiyomizgha kelgen inkaslardin, pichanning yemshi kentide échilghan kömürkandin chiqqan namelum gazning etrapidiki muhitni bulghighandin sirt, ahalilerning saqliqigha, zira'etlerge zor tesir körsetkenliki melum bolghan idi.

Stenly ependi yene, xitayning dunya kilimat kélishimidin orun élishi uning Uyghur rayonigha oxshash asasliq énérgiye bilen teminlewatqan jaylardiki kömür we tebi'iy gaz, néfit bayliqini échish we paydilinish tedbirlirige bezi özgertish kirgüzüshige türtke bolushi mumkin dep qaraydighanliqini otturigha qoydi, uning mulahize qilishiche, chünki xitay layihidiki ehdisi boyiche énérgiyege érishishta, yéqilghuning ornigha shamal, su, quyash énérgiyesige oxshash tebi'iy we yéshil menbelerge tayinishqa toghra kélidu, buning bilen bu jaylarda yéqin kelgüside téximu köp shamal we quyashtin paydilinidighan énérgiye teminlesh méxanizmi meydan'gha kélishi mumkin, emma xitayning Uyghur rayonidiki sudin paydilinishi cheklimilikke ige. Heddidin artuq échish, ishlitish we bulghinish sewebidin Uyghur rayonidiki pakiz su téz xorimaqta. Xitayning kilimat özgirishide mes'uliyiti artti, buningdin kéyin uning munasiwetlik tedbirliri dunyaning yenimu yéqindin közitishi astida bolidu, bu xil diqqet uning Uyghur rayonigha oxshash jaylarda yürgüzüwatqan bezi iqtisadiy tereqqiyat siyasetlirige, énérgiye istratégiyilirige özgertish kirgüzüshige heriketlendürüsh küch bolushi mumkin.