NED Söhbiti: “Xitay kompartiyesining Uyghurlarni qirghin qilishigha qarshi küreshler”
2024.03.15

Xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qilishi mu'eyyen derijide bilin'gen bolsimu, tashqi dunyagha anche tonushluq bolmighan zulum shekillirining biri xitay hökümitining chégra halqighan basturushlarning izchil dawam qilip kelgenliki bolmaqta. Bu xil zulumlarning qurbanliri oxshimighan shekillerde buni pash qilghan bolup, dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning re'isi dolqun eysa yazghan “Xitayning erkinlik tuziqi” namliq eserni shu qatardiki wekillik emgeklerdin, déyish mumkin. 2022-Yili en'gliyede neshr qilin'ghandin buyan mezkur eser xelq'arada belgilik tesir qozghighan bolup, amérika “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” (NED) 14-mart küni chüshtin kéyin bu eser heqqide mexsus muhakime yighini chaqirdi.
Yighinda aldi bilen “Démokratiyeni algha sürüsh fondi” ning pirézidénti déymon wilson (Damon Wilson) échilish nutqi sözlidi. U sözide buning yalghuzla bir kitab tonushturush pa'aliyiti emeslikini, eksiche bir millet duch kéliwatqan zulumning nöwettiki ehwalini chüshinish, bolupmu xitayning Uyghurlarni qirghin qilishi hazir alliqachan xitay chégrasidin halqip, démokratik ellerning bosughisida qandaq kéngiyiwatqanliqini bilishte, shuningdek xitayning bu mesililerdiki jawabkarliqini sürüshte qilishta muhim qimmetke ige ikenlikini tekitlep: “D u q qurulghanliqining 20 yilliqi tebrikliniwatqanda, shundaqla sherqiy türkistandiki qirghinchiliq we zulum üchün amérika dölet mejlisi bir qatar qararlarni éliwatqanda bundaq kitablar téximu muhim” dédi.
Bu qétimqi yighinning eziz méhmini bolghan dolqun eysa arqidin söz aldi. U özining 1990-yilliri aliy mektep oqughuchilar herikitige rehberlik qilish sewebidin mekteptin qoghlan'ghan waqitliridin tartip bu xil zulumlarni tartip kéliwatqanliqini, gerche u xitaydin qéchip yawropadiki erkin tupraqqa qedem alghan bolsimu shuningdin kéyinki 21 yilda izchil türde xitayning chégra halqighan parakendichilikliri tüpeylidin onlighan xelq'ara ayrodurumlarda tosup qoyulghanliqini, hetta xitaygha qayturulush xewpige duch kelgenlikini sözlep ötti. Uning éytishiche, xitay hökümiti özlirining iqtisadiy sahediki ewzelliki we siyasiy tesiridin paydilinip dolqun eysani xelq'arada qatmuqat tosqunluqlargha duchar qilghan hemde shu arqiliq uning Uyghurlar üchün söz qilishini tosmaqchi bolghan. Hetta “Xelq'ara saqchi teshkilati” ni suyi'istémal qilish arqiliq dolqun eysa toghrisida “Qizil renglik tutush buyruqi” élan qildurghan. Gerche xitayning her xil shekillerdiki tuzaqliri birining arqisidin yene biri otturigha chiqip turghan bolsimu dolqun eysa héchqachan ümidni yoqatmighan. Erkinlik we adaletning bedelsiz bolmaydighanliqini untumighan halda öz duch kelgen tosqunluqlarni we tuzaqlarni berbat qilghan. Axirqi hésabta uning bu xil qarshiliq körsitish rohi öz ghelibisini qolgha keltürgen. Emma bu jeryanda uning yéqinliri, jümlidin ata-anisi, ayali we a'ilisi rohiy jehette buning derdini köp tartqan. Bolupmu anisi bu jeryanda özliri tartqan soruqchiliqlar üchün qilche aghrinmastin dolqun eysa üchün eng zor derijide qurban bergen hemde xitay lagérida jan üzgen. Dolqunning ayalimu shu qatarda köpligen rohiy bésimlargha duch kelgen. Emma ular Uyghur ayallirining merdaniliki we qeyserlikini özlirining emeliyiti arqiliq namayan qilghan. Shunga bu eser yalghuz dolqun eysaning hayat kechürmishliri bolupla qalmastin Uyghur xelqi, jümlidin Uyghur ayalliri duch kéliwatqan zor paji'elerningmu janliq inkasi.
Söhbet riyasetchisi, “Washin'gton pochtisi” gézitining obzorchisi josh ragin (Josh Rogin) özining bu kitabni oqup chiqish jeryanida hés qilghanlirini köpchilik bilen ortaqlashti. Shuningdek buning qurban bérish we qarshiliq körsitish heqqidiki tipik hékaye ikenlikini, bolupmu Uyghur qirghinchiliqining bir muhim mezmuni bolghan chégra halqighan zulumlar heqqidiki janliq bayanlar ikenlikini alahide eskertti.
Muhakime yighinining yene bir eziz méhmini amérika qoshma shtatliri (a q sh) ning birleshken döletler teshkilati (b d t) da turushluq sabiq bash'elchisi kélliy kuriy (Kelley Currie) xanim idi. U özi b d t da ishlewatqan mezgillerde xitay hökümitining b d t ni suyi'istémal qilish herikitining bir muhim qurbani del dolqun eysaning b d t munbiride Uyghurlar üchün söz qilishini tosush bolghanliqi heqqide tepsiliy melumat berdi. Uning bayan qilishiche, xitay hökümiti nyu-york we jenwe sheherliride b d t yighinigha teklip qilin'ghan dolqun eysani türlük yollar bilen yighindin cheklesh, wekillik ornini bikar qilish, hetta uni qoghlap chiqirishqa urun'ghan. Emma heqqaniyetni himaye qilghuchi her sahe kishilirining tirishchanliqi tüpeylidin xitayning bu xildiki tuzaqliri we suyiqestliri emelge ashmighan.
Shuningdin kéyin xitayning xelq'araning közini boyashtiki wasitiliri, Uyghurlarni dunyagha “Selbiy küchler” teswiride tonushturushi, amérika hökümitining Uyghur siyasitidiki özgirishler, irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan Uyghur diyaridiki mejburiy emgek mehsulatlirining gherb dunyasigha éksport qilinishi, Uyghur musapirlirining démokratik ellerge yerleshtürülüshi qatarliq mesililer boyiche bir qatar so'al jawablar bolup ötti.
Pa'aliyetning axirida ayrim ziyaritimizni qobul qilghan déymon wilson ependi bu xildiki eserlerning mahiyette Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan qirghinchiliqning nöwettiki tereqqiyatini körsitip bérishte janliq wasite bolidighanliqini alahide tekitlidi.
“Méningche bu bek muhim. Chünki biz xitay kompartiyesining insanlargha, xelq ammisigha we shexslerge qandaq zulumlarni séliwatqanliqini mushuningdin bekmu ochuq körüp yételeymiz. Gerche biz doklatlardin, gézit xewerliridin yaki téléwiziye pirogrammiliridin bu heqtiki xewerlerni anglap tursaqmu ziyankeshlikke uchrighan, parakende qilin'ghan we ömür boyi öz ghururi üchün küreshken bir shexsning hayat kechmishlirini bu kitabtin köreleymiz. Eqelliysi mushundaq bir kishining anisi axirida lagérda jan üzgen. Shunga bügünki bu pa'aliyetning yene bir ehmiyiti shu yerdiki, biz bu arqiliq xitay ijra qiliwatqan zulumlarni addiy xelqqe tonushturduq, shuningdek bu zulumlarning alliqachan kishiler xatirjemlik ichide hayat kechürüshke tégishlik bolghan erkin jem'iyetke, bizning öz tupriqimizgha yamrap bolghanliqini körsitip berduq. ”
Kélliy kurriy xanim yillardin buyan dolqun eysa duch kelgen türlük tosqunluqlar we xitayning uninggha qarshi tuzaqlirigha qarshi küreshte izchil yéqindin yardemde bolup kelgen kishilerning biri. U bu heqte radiyomizgha söz qilip Uyghur aptorlar yézip chiqqan mushu xildiki eserlerning awamni terbiyeleshte zor rol oynaydighanliqini eskertti:
“Shexsen men nuri türkelning yaki dolqun eysaning kitabini oqup chiqqan kishiler bilen uchriship baqqan. Ularning hemmisila özlirining bu kitablarni oqushtin burun Uyghurlarning ré'al ehwali heqqide anche köp nersini bilip ketmigenlikini, bu kitablarning bolsa ularning obdanla közini échip qoyghanliqini we bu ishlar heqqide tunji qétim tepsiliy melumat bergenlikini tilgha alidu. Démek bu kitablar oqurmenlerge zor tesir körsetken, shuningdek Uyghurlarning nöwettiki ehwalini bilmeydighanlarning bu heqte chüshenche hasil qilishigha yardemde bolghan. Xewiringiz bolghinidek, bu dunyada bashqilarning diqqitini qozghashta riqabetke chüshken nurghun hadisiler mewjut. Bu kishilerning ashu xildiki eserliri bolsa ashundaq tesirlik we muhim bolghan hékayilerni küchlük shekilde bayan qilip bergen. Bu xildiki shexslerning öz hékayilirini sözlishi bu jehettin alghanda nahayiti muhim. ”
Bu qétimqi muhakime yighini toghrisida söz bolghanda dolqun eysa bu kitab gerche öz namida élan qilin'ghan bolsimu buninggha nechche onlighan kishining ejri singgenlikini, shuningdek bu kitabning öz nöwitide Uyghur dawasidiki bir türlük mezmun ikenlikini tilgha alidu.
Melum bolushiche, yéqinqi yillarda xitayning chégra halqighan zulumliri köpligen shekillerde dawam qiliwatqan we kéngiyiwatqan bolup, yighin ishtirakchiliri körsitip ötkendek “Uyghurlar buning hazirqi qurbanliri bolsa, gherb dunyasi kéyinki nöwetlik qurbanliri bolush aldida” dep qarilishqa bashlimaqta.