Японийә NHK қанилиниң уйғур ели тоғрилиқ ишлигән видийолуқ хәвири бәс-муназирә қозғимақта
2024.07.10
Японийә NHK хәлқара хәвәр ториниң 5-июл күнидики хәвиридин қариғанда, NHK хәвәр гурупписидикиләр уйғур елиниң 2009-йилидики “5-июл қирғинчилиқи” дин кейинки нөвәттики вәзийити һәққидә мәхсус зиярәт елип барған. NHK Ниң мухбири уйғур елидики бу қетимлиқ тәсиратлири һәққидә тохталғанда, нөвәттә хитай даирилириниң “йәттә йилдин буян районда һечқандақ террорлуқ вәқәси йүз бәрмигәнлики” ни тәкитлишиниң маһийәттә уларниң районда йүргүзүватқан қаттиқ сияситиниң нәтиҗигә еришкәнликини көрситип беридиғанлиқини тәкитлигән.
NHK Ниң мәзкур видийолуқ хәвиридә, мухбирниң “мәсчитләр немишқа йоқилип кәтти?” дәп соралған соалиға бирәйләнниң авази өзгәртилип, симаси көрүнмигән һаләттә, “кишиләр әмди динға ишәнмәйду. Коммунистлар диндар әмәс. Чүнки улар марксизмчи. Сиз бу йәрдә әмәс, саяһәт нуқтилириға беришиңиз керәк.” дәп җаваб бериши, диққәт тартидиған нуқтиларниң биридур. NHK Ниң бу һәқтики мәхсус видийолуқ хәвиридә ейтилишичә, 2009-йили үрүмчидә йүз бәргән “5-июл қирғинчилиқи” дин кейин уйғур ели, җүмлидин мәркизий шәһәр үрүмчиниң сиясий вә иҗтимаий муһитида типик өзгиришләр болған. Мәзкур видийолуқ хәвәрдә үрүмчи шәһириниң нөвәттики шәһәр қияпитини тәсвирлинип мундақ дейилгән: “2009-йили милләтләр арисидики тоқунушниң ярқин нуқтиси болған үрүмчидики кочилар бүгүнки күндә коммунист партийәниң шоари вә електиронлуқ елан тахтилири билән оралған болуп, йолдин өткән пиядиләрни террорлуққа қарши турушқа вә бирликтә тинчлиқ орнитишқа чақирған. Бизниң тоққуз йил илгири сүрәткә елинған көрүнүшләрдә достанә вә қизғин кәйпияттики әрләр сақал-бурут қойса, аяллар лечәк-яғлиқ артқаниди. Әмма хизмәт әтритимиз бу қетим сақал-бурут әрләр билән лечәк-яғлиқлиқ аялларни көрмиди. 2017-Йили шинҗаң даирилири аммиви сорунларда узун сақал қоюш вә яғлиқ артишни чәкләп, уларниң ашқунлуқниң аламити икәнликини оттуриға қойғаниди. Уйғурлар олтурақлашқан нурғун районлардики мәсчитләр ғайиб болған болуп, илгири мәсчит болған йәрдә һазир коммунистик партийәниң шоари йезилған абидиләр мәйданға кәлгән. ”
Японийәдики шизука университети (Shizuoka University) инсаншунаслиқ вә иҗтимаий пәнләр факултетиниң пирофессори, моңғул тәтқиқатчи, моңғул тарихи бойичә мутәхәссис охнос чогту (яң хәййиң) әпәндиниң қаришичә, 80-йиллардин башлап NHK телевизийә қанили “йипәк йоли” қатарлиқ телевизийә пирограммилири арқилиқ хитай-японийә достлуқ мунасивитиниң илгири сүрүлүшидә һалқилиқ рол ойнап кәлгән. NHK Хәлқара хәвәр ториниң 2009-йилидики “5-июл қирғинчилиқи” дин кейинки нөвәттики уйғур вәзийити һәққидә мәхсус зиярәт елип бериши маһийәттә, хитайниң йеқинқи йиллардин буян ташқи дуняға қаратқан аталмиш “шинҗаң һекайисини сөзләш”, “шинҗаң яхши җай” намида кәң-көләмлик қанат яйдуруватқан сиясий тәшвиқатлириға уларниму иштирак қилдурғанлиқиниң намайәндисидур. Униң билдүрүшичә, NHK ниң мәзкур пирограммиси хитай һөкүмити тәрипидин қанлиқ бастурулған “5-июл қирғинчилиқи” дин кейинки хитайниң районда йүргүзүватқан “юмшақ вә қаттиқ сиясәт” лириниң “үнүм” көрсәткәнликиниң ипадиси һесаблинидикән:
“бу йәрдә йәнила хитай даирилириниң гүзәл, бәхтияр, муқим, тинч ‛шинҗаң‚ ни бәрпа қилишқа урунуватқанлиқини көрүвелишқа болиду. Соғуққанлиқ билән тәһлил қилғанда, улар ташқи көрүнүш вә шәкилвазлиқ арқилиқ, райондики аталмиш тәрәққият вә өзгиришләрни көрсәткән болсиму, әмма райондики уйғур миллитини бастурушни узундин буян пиланлап кәлгән хитай һөкүмити үчүн бир ‛баһанә вә пурсәт‚ кә айланған. 5-Июл күнидики намайиш уларниң уйғур елидики пүткүл уйғур вә йәрлик түркий милләтләргә қарита ирқий қирғинчилиқ сияситини елип беришидики зор бөсүш нуқтисиға өзгәргән бир қанлиқ бастуруштур. Шуңа мениңчә японийә вә японийәни өз ичигә алған ғәрб таратқулириниң йеқиндин буянқи уйғур елидики зиярәтлириниң һәммиси хитай тәрипидин тәшкилләнгән вә бу мухбирларниң һәммиси шу йәрдики хитай дөләт хәвпсизлик тармақлири вә шинхуа агентлиқи тәрипидин йетәклинип елип берилған зиярәтләрдур.”
Мәзкур хәвәрдә, районда зиярәттә болған хизмәт әтритиниң қәшқәрдин машина һәйдәп қайтиш сәпиридә, өзлириниң ғайәт чоң бир имарәт вә әслиһәгә йеқинлашқинини тилға алған. Австралийә ақиллар амбири (ASPI) бу имарәтниң 2020-йили қурулғанлиқини ейтқан болуп, униң сүний һәмраһ сүрәт тәкшүрүш үскүниси икәнликини шәрһлигән. Хәвәрдә ейтилишичә, хитай һөкүмити у әслиһәләрниң “ашқунлуқни түгитиш” үчүн маарип билән тәрбийәләш мәркизигә учур тәминләйдиғанлиқини, әмма буниң 2019-йилиниң ахирида тамамланғанлиқини тилға алған. Тикәнлик сим билән қоршалған бирқанчә биналар он метир егизликтики бетон там ичидә болуп, әтрапида қаравул барлиқи, ениқлаш нәтиҗисидә бу әслиһәниң йәнила қоллиниливатқанлиқи әскәртилгән. Мәзкур хәвәрдә мундақ дейилгән: “қандақла болмисун, шинҗаңдики һәр қайси наһийәләрдә йәнила ғайәт зор мәдәнийәт ул әслиһәлири бар болуп, онмиңлиған, һәтта йүз миңлиған кишиләргә тәсир көрситиду. Тутулғанларниң сани вә уларниң тутуп турулуватқан шараити кишини һәйран қалдуриду. Бу бәкму қорқунчлуқ.”
Японийәдә яшаватқан пәлсәпә пәнлири доктори, пәлсәпә тәтқиқатчиси мухтәрҗан абдурахманниң билдүрүшичә, японийә ахбарат органлири тәрипидин уйғур мәсилисиниң тилға елиниши, японийә авам хәлқиниң җамаәт пикрини мәлум йөнилишкә башлашта муһим рол ойнайдикән. Униң ейтишичә, ниспий солчил дәп қариливатқан ахбарат оргини NHK һазирға қәдәр уйғур мәсилиси һәққидә бир қисим хәвәр вә пирограммиларни тарқатқан болсиму, лекин хитай билән иқтисадий вә дипломатийә җәһәттики зич алақә мунасивити түпәйлидин японийә һөкүмити вә парламентиниң уйғур мәсилиси үчүн аваз чиқириши йәнила йетәрлик әмәс икән.
Японийә уйғур җәмийитиниң сабиқ рәиси илһам мәхмутниң қаришичә, NHK хәлқара хәвәр ториниң уйғур елиниң 2009-йилидики “5-июл қирғинчилиқи” дин кейинки нөвәттики вәзийити һәққидә тарқатқан мәхсус зиярәт хәвиридә, хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзгән бастуруш сияситиниң мәһсули болған қанлиқ қирғинчилиқ “топилаң” дәп шәрһләнгән болуп, буниңда уйғурларниң “топилаңчи” қилип көрситилиши, кишини толиму әпсусландуридикән.
Бу қетимлиқ мәхсус хәвәрдә уйғур елидә зиярәттә болған мухбирниң ейтишичә, хитай даириләрниң алтә йил илгири өзиниң көргән вақиттики җәмийәткә селиштурғанда бәзи пәрқлиқ өзгиришләрни көргәнликини тәкитлигән. У сөзидә, үрүмчидә хитайниң башқа җайлириға охшаш селинған егиз биналарда дукан бәлгисигә хитайчә хәт ишлитилидиғанлиқини, көпчиликниң ғәрбчә кийимләрни кийидиғанлиқини әскәрткән. Бу мухбирниң билдүрүшичә, алтә йил илгири биналарниң кириш еғизи, пиядиләр йоли һәтта йоллардиму көзгә челиқип туридиған сақчи вә тәкшүрүш понкитлири әмәлдин қалдурулған вә бу тәкшүрүш понкитлириниң әмәлдин қалдурулуши хитай даириләрниң бу районниң тинчланғанлиқиға ишинидиғанлиқини көрситип беридиғанлиқини шәрһлигән.
Охнос чогту (яң хәййиң) әпәндиниң қаришичә, гәрчә хәвәрдә ейтилғандәк һазир сақчи вә тәкшүрүш понкитлири еливетилгән болсиму, әмма уларниң башқа хил шәкилдә тарқақлаштурулғанлиқи вә техиму юқири техникилиқ усуллар арқилиқ райондики пуқраларниң йәнила хитай даирилири тәрипидин қаттиқ назарәт вә контрол астида туруватқанлиқи еһтималлиқтин йирақ әмәс икән. Униң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиниң ғәрбий райондики йәрлик милләтләргә қарита елип бериватқан бастуруши һеч бир заман тохтап қалғини йоқ:
“хитай даирилири зораванлиқини йәнә давамлаштуриду. Улар үчүн биз, йәни уйғур, моңғул, тибәтләр әң чоң хәвп һесаблинимиз. Һалбуки, биз бу үч милләт өз дөлитимиз үчүн азрақ бәдәл төлишимиз вә бәзи қурбанлиқларни беришимиз зөрүр. Әмма хитайниң бизни йоқитиветәлиши мумкин болмайдиған иш. У бизни һәргиз һалак қилалмайду. Һазир дәвр охшимайду. Хитай һөкүмити юмшақ вә қаттиқ сиясәтләр арқилиқ бир тәрәптин өлтүрүлүш керәк дәп қариғанларни түрмидә тутуп өлтүрүп болди. Әмдиликтә бир қисим мәғлубийәтчиләрни, бир қәдәр аҗиз кишиләрни яки тәслим болушқа мәҗбур болған кишиләрдин пайдилиниватиду. Гәрчә сиясий тәшвиқат арқилиқ хәлқара җәмийәткә <оюн> көрсәткән тәқдирдиму, әмма һечкимниң униңға ич-ичидин қайил болмайдиғини ениқ. Һалбуки, бу йәрдә һәр заман йеңи бир учқун, йеңи бир партлаш мәвҗуттур. ”
Илһам мәхмут зияритимиз давамида нөвәттики вәзийәттә японийә вә башқа дөләтләрниң ахбарат васитилириниң уйғурлар һәққидә тарқатқан учур-хәвәрлиригә соғуққанлиқ билән муамилә қилишни, алдирап һаяҗанланмаслиқни тәкитләп өтти. У йәнә һәр заман бу хил тәшвиқатларниң арқа көрүнүшигә йошурунған сиясий ғәрәзләргә еһтият билән муамилә қилиш зөрүрлүкини әскәртти.
Дәрвәқә, японийә NHK хәлқара хәвәр ториниң уйғурлар һәққидики бу мәхсус видийолуқ зияритигә қарита муһаҗирәттики уйғур сиясий паалийәтчиләр вә уйғур вәзийитини йеқиндин көзитиватқан мутәхәссисләр түрлүк қарашларда болмақта.