Yaponiye NHK qanilining Uyghur éli toghriliq ishligen widiyoluq xewiri bes-munazire qozghimaqta

Ürümchide kocha charlawatqan saqchilar.

Yaponiye NHK xelq'ara xewer torining 5-iyul künidiki xewiridin qarighanda, NHK xewer guruppisidikiler Uyghur élining 2009-yilidiki “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyinki nöwettiki weziyiti heqqide mexsus ziyaret élip barghan. NHK Ning muxbiri Uyghur élidiki bu qétimliq tesiratliri heqqide toxtalghanda, nöwette xitay da'irilirining “Yette yildin buyan rayonda héchqandaq térrorluq weqesi yüz bermigenliki” ni tekitlishining mahiyette ularning rayonda yürgüzüwatqan qattiq siyasitining netijige érishkenlikini körsitip béridighanliqini tekitligen.

NHK Ning mezkur widiyoluq xewiride, muxbirning “Meschitler némishqa yoqilip ketti?” dep soralghan so'aligha bireylenning awazi özgertilip, simasi körünmigen halette, “Kishiler emdi din'gha ishenmeydu. Kommunistlar dindar emes. Chünki ular marksizmchi. Siz bu yerde emes, sayahet nuqtilirigha bérishingiz kérek.” dep jawab bérishi, diqqet tartidighan nuqtilarning biridur. NHK Ning bu heqtiki mexsus widiyoluq xewiride éytilishiche, 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyin Uyghur éli, jümlidin merkiziy sheher ürümchining siyasiy we ijtima'iy muhitida tipik özgirishler bolghan. Mezkur widiyoluq xewerde ürümchi shehirining nöwettiki sheher qiyapitini teswirlinip mundaq déyilgen: “2009-Yili milletler arisidiki toqunushning yarqin nuqtisi bolghan ürümchidiki kochilar bügünki künde kommunist partiyening sho'ari we éléktironluq élan taxtiliri bilen oralghan bolup, yoldin ötken piyadilerni térrorluqqa qarshi turushqa we birlikte tinchliq ornitishqa chaqirghan. Bizning toqquz yil ilgiri süretke élin'ghan körünüshlerde dostane we qizghin keypiyattiki erler saqal-burut qoysa, ayallar léchek-yaghliq artqanidi. Emma xizmet etritimiz bu qétim saqal-burut erler bilen léchek-yaghliqliq ayallarni körmidi. 2017-Yili shinjang da'iriliri ammiwi sorunlarda uzun saqal qoyush we yaghliq artishni cheklep, ularning ashqunluqning alamiti ikenlikini otturigha qoyghanidi. Uyghurlar olturaqlashqan nurghun rayonlardiki meschitler ghayib bolghan bolup, ilgiri meschit bolghan yerde hazir kommunistik partiyening sho'ari yézilghan abidiler meydan'gha kelgen. ”

nhk.or.jp/screenshot

Yaponiyediki shizuka uniwérsitéti (Shizuoka University) insanshunasliq we ijtima'iy penler fakultétining piroféssori, mongghul tetqiqatchi, mongghul tarixi boyiche mutexessis oxnos chogtu (yang xeyying) ependining qarishiche, 80-yillardin bashlap NHK téléwiziye qanili “Yipek yoli” qatarliq téléwiziye pirogrammiliri arqiliq xitay-yaponiye dostluq munasiwitining ilgiri sürülüshide halqiliq rol oynap kelgen. NHK Xelq'ara xewer torining 2009-yilidiki “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyinki nöwettiki Uyghur weziyiti heqqide mexsus ziyaret élip bérishi mahiyette, xitayning yéqinqi yillardin buyan tashqi dunyagha qaratqan atalmish “Shinjang hékayisini sözlesh”, “Shinjang yaxshi jay” namida keng-kölemlik qanat yayduruwatqan siyasiy teshwiqatlirigha ularnimu ishtirak qildurghanliqining namayendisidur. Uning bildürüshiche, NHK ning mezkur pirogrammisi xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghan “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyinki xitayning rayonda yürgüzüwatqan “Yumshaq we qattiq siyaset” lirining “Ünüm” körsetkenlikining ipadisi hésablinidiken:

 “Bu yerde yenila xitay da'irilirining güzel, bextiyar, muqim, tinch ‛shinjang‚ ni berpa qilishqa urunuwatqanliqini körüwélishqa bolidu. Soghuqqanliq bilen tehlil qilghanda, ular tashqi körünüsh we shekilwazliq arqiliq, rayondiki atalmish tereqqiyat we özgirishlerni körsetken bolsimu, emma rayondiki Uyghur millitini basturushni uzundin buyan pilanlap kelgen xitay hökümiti üchün bir ‛bahane we purset‚ ke aylan'ghan. 5-Iyul künidiki namayish ularning Uyghur élidiki pütkül Uyghur we yerlik türkiy milletlerge qarita irqiy qirghinchiliq siyasitini élip bérishidiki zor bösüsh nuqtisigha özgergen bir qanliq basturushtur. Shunga méningche yaponiye we yaponiyeni öz ichige alghan gherb taratqulirining yéqindin buyanqi Uyghur élidiki ziyaretlirining hemmisi xitay teripidin teshkillen'gen we bu muxbirlarning hemmisi shu yerdiki xitay dölet xewpsizlik tarmaqliri we shinxu'a agéntliqi teripidin yéteklinip élip bérilghan ziyaretlerdur.”

Mezkur xewerde, rayonda ziyarette bolghan xizmet etritining qeshqerdin mashina heydep qaytish sepiride, özlirining ghayet chong bir imaret we eslihege yéqinlashqinini tilgha alghan. Awstraliye aqillar ambiri (ASPI) bu imaretning 2020-yili qurulghanliqini éytqan bolup, uning sün'iy hemrah süret tekshürüsh üskünisi ikenlikini sherhligen. Xewerde éytilishiche, xitay hökümiti u eslihelerning “Ashqunluqni tügitish” üchün ma'arip bilen terbiyelesh merkizige uchur teminleydighanliqini, emma buning 2019-yilining axirida tamamlan'ghanliqini tilgha alghan. Tikenlik sim bilen qorshalghan birqanche binalar on métir égizliktiki béton tam ichide bolup, etrapida qarawul barliqi, éniqlash netijiside bu eslihening yenila qolliniliwatqanliqi eskertilgen. Mezkur xewerde mundaq déyilgen: “Qandaqla bolmisun, shinjangdiki her qaysi nahiyelerde yenila ghayet zor medeniyet ul esliheliri bar bolup, onminglighan, hetta yüz minglighan kishilerge tesir körsitidu. Tutulghanlarning sani we ularning tutup turuluwatqan shara'iti kishini heyran qalduridu. Bu bekmu qorqunchluq.”

Yaponiyede yashawatqan pelsepe penliri doktori, pelsepe tetqiqatchisi muxterjan abduraxmanning bildürüshiche, yaponiye axbarat organliri teripidin Uyghur mesilisining tilgha élinishi, yaponiye awam xelqining jama'et pikrini melum yönilishke bashlashta muhim rol oynaydiken. Uning éytishiche, nispiy solchil dep qariliwatqan axbarat orgini NHK hazirgha qeder Uyghur mesilisi heqqide bir qisim xewer we pirogrammilarni tarqatqan bolsimu, lékin xitay bilen iqtisadiy we diplomatiye jehettiki zich alaqe munasiwiti tüpeylidin yaponiye hökümiti we parlaméntining Uyghur mesilisi üchün awaz chiqirishi yenila yéterlik emes iken.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi ilham mexmutning qarishiche, NHK xelq'ara xewer torining Uyghur élining 2009-yilidiki “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyinki nöwettiki weziyiti heqqide tarqatqan mexsus ziyaret xewiride, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzgen basturush siyasitining mehsuli bolghan qanliq qirghinchiliq “Topilang” dep sherhlen'gen bolup, buningda Uyghurlarning “Topilangchi” qilip körsitilishi, kishini tolimu epsuslanduridiken.

Bu qétimliq mexsus xewerde Uyghur élide ziyarette bolghan muxbirning éytishiche, xitay da'irilerning alte yil ilgiri özining körgen waqittiki jem'iyetke sélishturghanda bezi perqliq özgirishlerni körgenlikini tekitligen. U sözide, ürümchide xitayning bashqa jaylirigha oxshash sélin'ghan égiz binalarda dukan belgisige xitayche xet ishlitilidighanliqini, köpchilikning gherbche kiyimlerni kiyidighanliqini eskertken. Bu muxbirning bildürüshiche, alte yil ilgiri binalarning kirish éghizi, piyadiler yoli hetta yollardimu közge chéliqip turidighan saqchi we tekshürüsh ponkitliri emeldin qaldurulghan we bu tekshürüsh ponkitlirining emeldin qaldurulushi xitay da'irilerning bu rayonning tinchlan'ghanliqigha ishinidighanliqini körsitip béridighanliqini sherhligen.

Oxnos chogtu (yang xeyying) ependining qarishiche, gerche xewerde éytilghandek hazir saqchi we tekshürüsh ponkitliri éliwétilgen bolsimu, emma ularning bashqa xil shekilde tarqaqlashturulghanliqi we téximu yuqiri téxnikiliq usullar arqiliq rayondiki puqralarning yenila xitay da'iriliri teripidin qattiq nazaret we kontrol astida turuwatqanliqi éhtimalliqtin yiraq emes iken. Uning bildürüshiche, xitay hökümitining gherbiy rayondiki yerlik milletlerge qarita élip bériwatqan basturushi héch bir zaman toxtap qalghini yoq:

 “Xitay da'iriliri zorawanliqini yene dawamlashturidu. Ular üchün biz, yeni Uyghur, mongghul, tibetler eng chong xewp hésablinimiz. Halbuki, biz bu üch millet öz dölitimiz üchün azraq bedel tölishimiz we bezi qurbanliqlarni bérishimiz zörür. Emma xitayning bizni yoqitiwételishi mumkin bolmaydighan ish. U bizni hergiz halak qilalmaydu. Hazir dewr oxshimaydu. Xitay hökümiti yumshaq we qattiq siyasetler arqiliq bir tereptin öltürülüsh kérek dep qarighanlarni türmide tutup öltürüp boldi. Emdilikte bir qisim meghlubiyetchilerni, bir qeder ajiz kishilerni yaki teslim bolushqa mejbur bolghan kishilerdin paydiliniwatidu. Gerche siyasiy teshwiqat arqiliq xelq'ara jem'iyetke <oyun> körsetken teqdirdimu, emma héchkimning uninggha ich-ichidin qayil bolmaydighini éniq. Halbuki, bu yerde her zaman yéngi bir uchqun, yéngi bir partlash mewjuttur. ”

Ilham mexmut ziyaritimiz dawamida nöwettiki weziyette yaponiye we bashqa döletlerning axbarat wasitilirining Uyghurlar heqqide tarqatqan uchur-xewerlirige soghuqqanliq bilen mu'amile qilishni, aldirap hayajanlanmasliqni tekitlep ötti. U yene her zaman bu xil teshwiqatlarning arqa körünüshige yoshurun'ghan siyasiy gherezlerge éhtiyat bilen mu'amile qilish zörürlükini eskertti.

Derweqe, yaponiye NHK xelq'ara xewer torining Uyghurlar heqqidiki bu mexsus widiyoluq ziyaritige qarita muhajirettiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiler we Uyghur weziyitini yéqindin közitiwatqan mutexessisler türlük qarashlarda bolmaqta.