Абдувәли аюп: “ниқабниң арқисидики чирайни көргүм бар!”
2023.11.17

Йеқинқи бир қанчә йилда уйғур ирқи қирғинчилиқини гәвдиләндүридиған бир қанчә һөҗҗәтлик филим хәлқара җамаәт билән йүз көрүшти. Җүмлидин, норвегийәлик филим режиссори хавирд бастнес(Håvard Bustnes) режиссорлуқ қилған “ниқабниң арқисида” намлиқ һөҗҗәтлик филим 13-ноябир күни тунҗи қетим америкадики әң чоң һөҗҗәтлик филим фестивали-DOC NYC фестивалида қоюлған.
Мәзкур филимда норвегийәдә турушлуқ сиясий паалийәтчи абдувәли аюп әпәндиниң германийәдә панаһлиқ тиләп туруватқан сабиқ хитай сақчиси билән йүзлишиш җәряни вә мушуниңға охшаш қирғинчилиққа учраватқан миллитиниң бешиға кәлгән зулумларни архиплаштуруш җәрянида учриған һәрхил роһи һаләтлири баш тема қилинған.
Һөҗҗәтлик филимлири билән хәлқараға тонулған даңлиқ филим режиссори хавирд бастнес филимда, хитайниң түрмисидә түрлүк қийин-қистақларға учриған бир сабиқ уйғур мәһбус билән униңға охшаш миңлиған уйғурларни сорақ қилишқа вә җазалашқа қатнашқан бир сабиқ хитай сақчисини йүзләштүргән. Мәзкур филим зулумға биваситә учриған бир уйғур билән зулум қилғучи хитай сақчисиниң йүзлишишини көрсәткән тунҗи филим болуп, филимда режиссор уларниң диялогини вә бу иккийләнниң роһи һалитини әйнән көрситиш арқилиқ “уйғур қирғинчилиқи” ниң ички йүзини устилиқ билән йорутқан.
Режиссор хавирд бастнес әпәнди бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилди. У қандақ болуп мәзкур филимни ишләшни қарар қилип қалғанлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “иккинчи дуня уруши вақтида германийәдә йиғивелиш лагерлириниң қурулғанлиқи пәқәт калламдин өтмәйтти. Немишқа кишиләр ашундақ вәһшийликни тосуп қалалмиғанду, дәп ойлайттим. Хитайда ашундақ йиғивелиш лагерлири қурулғанлиқни аңлиғинимда наһайити чөчүп кәттим вә ғәрбтики ахбарат васитилиридә бу һәқтә йетәрлик хәвәр яки филимларниң болмаслиқи мени техиму һәйран қалдурди. Кейинчә мән хитайдики ашу лагер-түрмиләрдә гундипайлиқ қилған бир түрмә сақчисиниң германийәдә туруватқанлиқи һәққидики хәвәрни аңлап қалдим. Шуниң билән у киши һәққидә филим ишләшкә қизиқип қалдим вә уни издәшкә башлидим. Бирәр йилдәк сүрүштүрүш җәрянда абдувәлиниңму у киши билән алақилишиватқанлиқидин хәвәр таптим. Абдувәли бизгә у хитай түрмә сақчиси билән германийәдә бир мәхпий җайда көрүшмәкчи болғанлиқини ейтти вә биз униң билән биллә беришни қарар қилдуқ.”
Филимниң баш персонажи абдувәли аюп әпәнди мәзкур филим һәққидә радийомизға сөз қилип, бу филимниң өзи биваситә қатнашқан башқа филимларға қәтий охшимайдиғанлиқини тәкитлиди. Униң ейтишичә, бу филимда узундин буян йүзлишишкә пурсәт күтүп кәлгән хитай сақчиси билән йүзләшкәндики аччиқ реаллиқ вә бу җәрянда өзиниң ички дунясидики кәскин тоқунушлар әкс әттүрүлгән.
Хавирд бастнес әпәнди мәзкур һөҗҗәтлик филимға “ниқабниң арқисида” дәп есим қоюлғанлиқи һәққидә чүшәнчә берип мундақ деди: “биз бу һөҗҗәтлик филимға ‛ниқабниң арқисида‚ дәп исим қойдуқ. Чүнки бу филим абдувәли аюп билән түрмә сақчисиниң биваситә көрүшүши һәққидики мәзмунларни асас қилиду. Абдувәли ашу түрмә сақчиси билән учрашқанда униң ашу уйғур сот коллегийәсидә гуваһлиқ бәргәндә йүзигә тақивалған маскисиниң кәйнидики чирайини, йәни ниқабиниң арқисидики һәқиқий йүзини көргүси барлиқини ейтқаниди. Маңа нисбәтән ейтқанда болса филимниң нами ниқабниң арқисидики хитайни вә хитайда һәқиқий йүз бериватқан ишларни гәвдиләндүриду.”
Мәзкур филимда абдувәли аюп әпәндиниң аилисини түрлүк роһи бесимлардин қоғдап нормал һаят кәчүрүш яки ашу роһи бесимларға чидап туруп миллити учраватқан қирғинчилиқни дуняға ашкарилаш оттурисида қийниливатқан роһий һалити наһайити инчикә тәсвирләнгән. Абдувәли әпәнди бу һәқтә тохтилип, аяли вә балилирини наһайити яхши көридиғанлиқини, лекин уларни дәп миллитиниң бешида көйүватқан отқа қарап туралмайдиғанлиқини әскәртти.
Униң ейтишичә, аяли меһригүл мусаниң булақсу, қарабағ 14-кәнт 2-мәһәллидә яшайдиған икки нәврә иниси 2020-йили мәҗбурий әмгәккә елип берилған ақсудики пахтизарлиқта отта көйүп өлүп кәткән. Мәзкур вәқә радийомиз тәрипидин 2021-йили сентәбирдә дәлилләнгәниди.
Абдувәли аюп әпәнди муһаҗирәттики аилисиниң хатирҗәмлики билән ирқи қирғинчилиққа учраватқан милйонлиған аилиләр үчүн аваз чиқириш арисидики таллашта қийниливатқан муһаҗирәттики уйғурларға йүрәк сөзини ейтип мундақ деди: “биз һәммимиз бирлириниң дадиси, бирлириниң балиси, йәнә бирлириниң аниси яки ачиси. Чәтәлләрдики өзимиз йеңәләйдиған қийинчилиқлардин қорқуп, ашу юртимиздики ата-анисидин айриветилгән нәччә он миңлиған уйғур балиларниң, түрмиләрдә харлиниватқан дадиларниң, аниларниң, ака-ини, ача-сиңилларниң аһу-зарини көрмәскә вә аңлимасқа салсақ бу мәсилә мәңгү һәл болмайду.”
Хавирд бастнес әпәнди ахирда өзиниң бу филим арқилиқ техиму көп кишиләрниң уйғур қирғинчилиқиға диққәт тартишни үмид қилидиғанлиқини ейтип мундақ деди: “мән бир филим режиссори, мәндә бу мәсилини һәл қилишниң чариси йоқ. Әмма бу һәқтә филим ишләп хәлқараға уйғур қирғинчилиқини көрситиш арқилиқ хитайға бесим чүшүргили болиду, дәп ойлаймән. Мениңчә бу қирғинчилиқни тохтитиш үчүн қилинған һәр қандақ кичик бир һәрикәтниңму пайдиси болиду. Абдувәли билән параңлашқансери мән бу мәсилиниң дунядики әң еғир мәсилә икәнликини тонуп йәттим. Әлвәттә қирғинчилиқини тохтитиш асан әмәс, лекин чоқум синап беқиш керәк. Бу филимни көргән кишиләр уйғурлар һәққидә һеч болмиса бир гугил (Google) қилип, уйғурлар һәққидә көпрәк тонушқа игә болсикән, дегән үмидтимән. Бу филимниң буниңға азрақ болсиму ярдими тәгсә мән шуниңдин мәмнун болимән.”
Ахирда абдувәли аюп әпәнди өзиниң бу хил таллашқа йәнә дуч кәлсә йәнә миллити үчүн аваз чиқиришни таллайдиғанлиқини тәкитләп мундақ деди: “‛миң қетим туғулсам уйғур болимән‚ дәйдиған наһайити яхши бир шеир бар. Мән миң қетим төрәлсәм йәнә мушундақ қилимән.”
DOC NYC Фестивали 2012-йили том поверс (Thom Powers) вә рафаела нейхавсен (Raphaela Neihausen) һәмкарлишип қурған, ню-йорк шәһиридә йилда бир өткүзүлидиған һөҗҗәтлик филим фестивали болуп, дунядики әң чоң һөҗҗәтлик филим фестивали болуп һесаблиниду. Мәзкур фестивалда һазирға қәдәр 300 дин артуқ һөҗҗәтлик филим қоюлған. 2014-Йили DOC NYC америкадики әң чоң һөҗҗәтлик филим фестивалиға айланған һәмдә MovieMaker журнили тәрипидин “дунядики әң қалтис бәш һөҗҗәтлик филим фестивали” ниң бири болуп баһаланған. Мәлум болушичә бу йиллиқ DOC NYC фестивали ню-йорк шәһиридә 8-ноябир башланған болуп, 26-ноябирғичә давамлишидикән.