Abduweli ayup: “Niqabning arqisidiki chirayni körgüm bar!”

Yéqinqi bir qanche yilda Uyghur irqi qirghinchiliqini gewdilendüridighan bir qanche höjjetlik filim xelq'ara jama'et bilen yüz körüshti. Jümlidin, norwégiyelik filim rézhissori xawird bastnés(Håvard Bustnes) rézhissorluq qilghan “Niqabning arqisida” namliq höjjetlik filim 13-noyabir küni tunji qétim amérikadiki eng chong höjjetlik filim féstiwali-DOC NYC féstiwalida qoyulghan.

Mezkur filimda norwégiyede turushluq siyasiy pa'aliyetchi abduweli ayup ependining gérmaniyede panahliq tilep turuwatqan sabiq xitay saqchisi bilen yüzlishish jeryani we mushuninggha oxshash qirghinchiliqqa uchrawatqan millitining béshigha kelgen zulumlarni arxiplashturush jeryanida uchrighan herxil rohi haletliri bash téma qilin'ghan.

Höjjetlik filimliri bilen xelq'aragha tonulghan dangliq filim rézhissori xawird bastnés filimda, xitayning türmiside türlük qiyin-qistaqlargha uchrighan bir sabiq Uyghur mehbus bilen uninggha oxshash minglighan Uyghurlarni soraq qilishqa we jazalashqa qatnashqan bir sabiq xitay saqchisini yüzleshtürgen. Mezkur filim zulumgha biwasite uchrighan bir Uyghur bilen zulum qilghuchi xitay saqchisining yüzlishishini körsetken tunji filim bolup, filimda rézhissor ularning diyalogini we bu ikkiylenning rohi halitini eynen körsitish arqiliq “Uyghur qirghinchiliqi” ning ichki yüzini ustiliq bilen yorutqan.

Rézhissor xawird bastnés ependi bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U qandaq bolup mezkur filimni ishleshni qarar qilip qalghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Ikkinchi dunya urushi waqtida gérmaniyede yighiwélish lagérlirining qurulghanliqi peqet kallamdin ötmeytti. Némishqa kishiler ashundaq wehshiylikni tosup qalalmighandu, dep oylayttim. Xitayda ashundaq yighiwélish lagérliri qurulghanliqni anglighinimda nahayiti chöchüp kettim we gherbtiki axbarat wasitiliride bu heqte yéterlik xewer yaki filimlarning bolmasliqi méni téximu heyran qaldurdi. Kéyinche men xitaydiki ashu lagér-türmilerde gundipayliq qilghan bir türme saqchisining gérmaniyede turuwatqanliqi heqqidiki xewerni anglap qaldim. Shuning bilen u kishi heqqide filim ishleshke qiziqip qaldim we uni izdeshke bashlidim. Birer yildek sürüshtürüsh jeryanda abduweliningmu u kishi bilen alaqilishiwatqanliqidin xewer taptim. Abduweli bizge u xitay türme saqchisi bilen gérmaniyede bir mexpiy jayda körüshmekchi bolghanliqini éytti we biz uning bilen bille bérishni qarar qilduq.”

Filimning bash pérsonazhi abduweli ayup ependi mezkur filim heqqide radiyomizgha söz qilip, bu filimning özi biwasite qatnashqan bashqa filimlargha qet'iy oxshimaydighanliqini tekitlidi. Uning éytishiche, bu filimda uzundin buyan yüzlishishke purset kütüp kelgen xitay saqchisi bilen yüzleshkendiki achchiq ré'alliq we bu jeryanda özining ichki dunyasidiki keskin toqunushlar eks ettürülgen.

Xawird bastnés ependi mezkur höjjetlik filimgha “Niqabning arqisida” dep ésim qoyulghanliqi heqqide chüshenche bérip mundaq dédi: “Biz bu höjjetlik filimgha ‛niqabning arqisida‚ dep isim qoyduq. Chünki bu filim abduweli ayup bilen türme saqchisining biwasite körüshüshi heqqidiki mezmunlarni asas qilidu. Abduweli ashu türme saqchisi bilen uchrashqanda uning ashu Uyghur sot kollégiyeside guwahliq bergende yüzige taqiwalghan maskisining keynidiki chirayini, yeni niqabining arqisidiki heqiqiy yüzini körgüsi barliqini éytqanidi. Manga nisbeten éytqanda bolsa filimning nami niqabning arqisidiki xitayni we xitayda heqiqiy yüz bériwatqan ishlarni gewdilendüridu.”

Mezkur filimda abduweli ayup ependining a'ilisini türlük rohi bésimlardin qoghdap normal hayat kechürüsh yaki ashu rohi bésimlargha chidap turup milliti uchrawatqan qirghinchiliqni dunyagha ashkarilash otturisida qiyniliwatqan rohiy haliti nahayiti inchike teswirlen'gen. Abduweli ependi bu heqte toxtilip, ayali we balilirini nahayiti yaxshi köridighanliqini, lékin ularni dep millitining béshida köyüwatqan otqa qarap turalmaydighanliqini eskertti.

Uning éytishiche, ayali méhrigül musaning bulaqsu, qarabagh 14‏-kent 2‏-mehellide yashaydighan ikki newre inisi 2020-yili mejburiy emgekke élip bérilghan aqsudiki paxtizarliqta otta köyüp ölüp ketken. Mezkur weqe radiyomiz teripidin 2021-yili séntebirde delillen'genidi.

Abduweli ayup ependi muhajirettiki a'ilisining xatirjemliki bilen irqi qirghinchiliqqa uchrawatqan milyonlighan a'ililer üchün awaz chiqirish arisidiki tallashta qiyniliwatqan muhajirettiki Uyghurlargha yürek sözini éytip mundaq dédi: “Biz hemmimiz birlirining dadisi, birlirining balisi, yene birlirining anisi yaki achisi. Chet'ellerdiki özimiz yéngeleydighan qiyinchiliqlardin qorqup, ashu yurtimizdiki ata-anisidin ayriwétilgen nechche on minglighan Uyghur balilarning, türmilerde xarliniwatqan dadilarning, anilarning, aka-ini, acha-singillarning ahu-zarini körmeske we anglimasqa salsaq bu mesile menggü hel bolmaydu.”

Xawird bastnés ependi axirda özining bu filim arqiliq téximu köp kishilerning Uyghur qirghinchiliqigha diqqet tartishni ümid qilidighanliqini éytip mundaq dédi: “Men bir filim rézhissori, mende bu mesilini hel qilishning charisi yoq. Emma bu heqte filim ishlep xelq'aragha Uyghur qirghinchiliqini körsitish arqiliq xitaygha bésim chüshürgili bolidu, dep oylaymen. Méningche bu qirghinchiliqni toxtitish üchün qilin'ghan her qandaq kichik bir heriketningmu paydisi bolidu. Abduweli bilen paranglashqanséri men bu mesilining dunyadiki eng éghir mesile ikenlikini tonup yettim. Elwette qirghinchiliqini toxtitish asan emes, lékin choqum sinap béqish kérek. Bu filimni körgen kishiler Uyghurlar heqqide héch bolmisa bir gugil (Google) qilip, Uyghurlar heqqide köprek tonushqa ige bolsiken, dégen ümidtimen. Bu filimning buninggha azraq bolsimu yardimi tegse men shuningdin memnun bolimen.”

Axirda abduweli ayup ependi özining bu xil tallashqa yene duch kelse yene milliti üchün awaz chiqirishni tallaydighanliqini tekitlep mundaq dédi: “‛ming qétim tughulsam Uyghur bolimen‚ deydighan nahayiti yaxshi bir shé'ir bar. Men ming qétim törelsem yene mushundaq qilimen.”

DOC NYC Féstiwali 2012-yili tom powérs (Thom Powers) we rafa'éla néyxawsén (Raphaela Neihausen) hemkarliship qurghan, nyu-york shehiride yilda bir ötküzülidighan höjjetlik filim féstiwali bolup, dunyadiki eng chong höjjetlik filim féstiwali bolup hésablinidu. Mezkur féstiwalda hazirgha qeder 300 din artuq höjjetlik filim qoyulghan. 2014-Yili DOC NYC amérikadiki eng chong höjjetlik filim féstiwaligha aylan'ghan hemde MovieMaker zhurnili teripidin “Dunyadiki eng qaltis besh höjjetlik filim féstiwali” ning biri bolup bahalan'ghan. Melum bolushiche bu yilliq DOC NYC féstiwali nyu-york shehiride 8-noyabir bashlan'ghan bolup, 26-noyabirghiche dawamlishidiken.