Shi jinpingni “Nobél tinchliq mukapati” gha namzatliqigha körsetken norwégiye parlaméntining sabiq ezasi toré wéstbi kim?
2024.09.25
Xitay hökümitining Uyghurlargha élip barghan yuqiri bésimliq basturush siyasiti we kishilik hoquq depsendichiliki ewjige chiqqan, milyonlighan Uyghur lagér-türmilerge qamilishqa bashlighan 2018-yili, xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingni “Nobél tinchliq mukapati” gha namzatliqqa körsetken norwégiye parlaméntining sabiq ezasi toré wéstbi (Thore Vestby) yéqinda “Norwégiye dostluq ömiki” terkibide Uyghur élide ziyarette bolghan.
Xitay taratqulirining bu heqtiki xewerlirige qarighanda, ilgiri norwégiyening froné kommunasi (nahiye) ning sheher bashliqi bolghan toré wéstbi (Thore Vestby) 2019-yili Uyghur élide irqiy qirghinchiliq ewjige chiqqan mezgilde tunji ziyaretke kelgen bolup, bu qétimliq ziyaret uning Uyghur élige qilghan ikkinchi qétimliq sepiri iken.
Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning bildürüshiche, 2018-yili shi jinpingni “Nobél tinchliq mukapati” ning namzatliqigha körsetken toré wéstbining bu qétimliq Uyghur éli ziyaritide xitayning siyasiy teshwiqatlirigha yantayaq bolushi ejeblinerlik emes iken.
Bextiyar ömerning körsitishiche, toré wéstbining shi jinpingni “Nobél tinchliq mukapati” gha namzatliqqa körsitishining muhim sewebliridin biri, uning eyni chaghda “Ichi fondi jem'iyiti” (ICHI Foundation) ning ortaq qurghuchisi namida béyjingda turup xizmet qilghanliqi, shundaqla xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushining tashqi teshwiqat xizmetlirige hemkarlashqanliqi bilen munasiwetlik iken.
“Xitay shinjang tori” ning xewiride éytilishiche, 7-séntebirdin 15-séntebirgiche “Norwégiye dostluq ömiki” namidiki bir ömek Uyghur élining ürümchi, ghulja, qeshqer, bortala we sanji qatarliq jaylirini ziyaret qilghan. Xewerde yene mezkur ömektikilerning Uyghur élining ijtima'iy muqimliqi we yerlik iqtisadining güllen'genlikini chongqur hés qilghanliqi, shundaqla ularning “Téz tereqqiy qiliwatqan shinjangni öz közi bilen körüshini tewsiye qilidighanliqi” heqqide dawrang sélin'ghan.
Uyghur yazghuchi we ana til pa'aliyetchisi abduweli ayupmu bu heqte pikir bayan qildi. U, nöwette xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushta türlük wasitilerdin paydilinip, chet ellerdiki bir qisim siyasiyonlarni özining “Hemkarlashquchisi” qiliwatqanliqini tekitlidi. U yene, norwégiyede xitay kommunistlirini qollaydighan yerlik solchi norwégiyeliklerning, yeni “Mawchilar” ning mewjutluqini tilgha élip ötti.
U yene, toré wéstbining bu qétimliq Uyghur élige qilghan ziyaritini norwégiyediki munasiwetlik organlargha melum qilghanliqini tekitlep ötti.
“Xitay shinjang tori” ning bu heqtiki xewiride, “Norwégiye dostluq ömiki” dikilerning Uyghur élide yuqiri pen-téxnikaliq déhqanchiliq ishlepchiqirishining yüksek derijide tereqqiy qilghanliqi, hetta kéwezliklerde birermu déhqanni körgili bolmaydighanliqi heqqide biljirlighan. Xewerde yene “Norwégiye dostluq ömiki” dikilerning “Özliri anglighinidek rayonda mejburiy emgekning mewjut emesliki” ni körgenlikini tekitligen.
Abduweli ayup, déhqanchiliq meydanlirida déhqanlarning yoqluqidek bu éytim, étizliq meydanliridiki ishlepchiqirish üskünilirining pütünley mashinilashqanliqini yaki Uyghur “Mejburiy emgek” ning yoqluqini hergizmu ispatliyalmaydighanliqini tekitlep ötti.
Igilinishiche, shi jinpingni “Nobél tinchliq mukapati” gha namzatliqqa körsetken norwégiye parlaméntining sabiq ezasi toré wéstbining xitay bilen nahayiti qoyuq soda-iqtisadiy hemkarliq munasiwiti bar iken. Bu ehwallarni tekshürüp chiqqan norwégiyediki bextiyar ömer ependi, tori wéstbining “Uyghur rayonida mejburiy emgek mewjut emesken” dégen asassiz sepsetesining arqisigha uning xitaydin éliwatqan nep we menpe'etlirining yoshurun'ghanliqini eskertip ötti.
Uning qarishiche, xitay bu qétimliq “Norwégiye dostluq ömiki” ning Uyghur élidiki ziyaritini etrapliq we inchikilik bilen pilanlan'ghan, shundaqla uni özining siyasiy teshwiqatida qandaq qollinishni aldin békitiwalghan bolushi mumkin iken.
Derweqe, norwégiyediki analizchilar we közetküchilerning qarishiche, nöwette norwégiyedek “Nobél tinchliq mukapati” tarqitidighan dölettiki bir siyasiy erbabning Uyghur élide yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige köz yumup, xitay teshwiqatigha “Chöpqet” bolushi, tolimu epsuslinarliq ish iken. Halbuki, bu xildiki kishilerdin iqtisadiy menpe'ettin waz kéchip, heqiqetni sözleshni telep qilish esla mumkin emes iken.