“‪уйғур қирғинчилиқини бузуш” тики тәдбирләр: уйғурларни қоғдаш вә хитайни чәкләш

‪Ню-йорк шәһиридә 17-апрелдин башлап ечиливатқан “уйғур қирғинчилиқини бузуш” темисидики икки күнлүк муһакимә йиғининиң иккинчи күнидә бу саһәдики бир қисим реаллиқ һәмдә униңға қарши тәдбир елиш мәсилиси нуқтилиқ муһакимә қилинди. Һәр саһә мутәхәссислири бу җәһәттики көз қарашлирини оттуриға қоюп, нөвәттә уйғур қирғинчилиқи һәққидики баянларни аңлап қоюшниң купайә қилмайдиғанлиқини, әксичә буниңда хитайға қарши әмәлий вә күчлүк тәдбирләрни елишниң инсанийәт үчүн зөрүрийәт болуватқанлиқини тәкитлиди. Төвәндә диққитиңлар мухбиримиз әзиз вә җүмәниң ню-йорктин бәргән тәпсилий мәлуматлирида болсун.

Уйғур дияридики қирғинчилиқ һәққидә сөз болғанда бу ишлардин хәвири болған кишиләр һәрқачан лагерлардики дәһшәтләр һәмдә түрмиләрдики қийин-қистақларни көз алдиға кәлтүриду. Һалбуки хитай иҗра қиливатқан қирғинчилиқниң ялғуз лагер биләнла чәклинип қалмиғанлиқи, әксичә буниң лагер сиртидики “әркин җәмийәт” дәп қариливатқан муһиттиму охшашла давам қиливатқанлиқи “елий визел фонди”, дуня уйғур қурултийи вә уйғур кишилик һоқуқ қурулуши қатарлиқларниң ортақ саһибханлиқида 17-апрелдин башлап ню-йорк шәһиридә чақирилған “уйғур қирғинчилиқини бузуш” темисидики икки күнлүк муһакимә йиғинида нуқтилиқ тилға елинған мәсилиләрниң бири болди.

“қирғинчилиқ җаза лагериниң сиртидиму мәвҗут!”

Мутәхәссисләрниң қаришичә, уйғур дияридики қирғинчилиқта кишиләр диққәт қилмайватқан һадисиләрниң бири хитай зор күч билән кеңәйтиватқан ятақлиқ мәктәп һесаблиниду. Бу хилдики ятақлиқ мәктәпләрдә уйғур сәбийлири, болупму ата-анилириниң лагерларға яки түрмиләргә қамилиши түпәйлидин аилә җудалиқиға гириптар болған балилар мәҗбурий йосунда хитайчә тил, хитайчә мәдәнийәт вә хитайчә турумуш адәтлири билән “тәрбийәлиниду” . Буниң маһийити йәнила зор көләмдики лагерларға қамаш арқилиқ “қайта тәрбийәләш” ни әмәлгә ашуруштин анчә пәрқ қилип кәтмәйду. Бу қетимқи муһакимә йиғининиң мушу темиға беғишланған музакирә бөликидә йиғин риясәтчиси, канададики “уйғур һәқлирини қоғдаш қурулуши” ниң директори мәмәт тохти бу нуқтини алаһидә әскәртти.

Бу хилдики ятақлиқ мәктәпләр йеқинқи йилларда зор көләмдә қурулуватқан болуп, буниңға топланғанлар бирдәк уйғур вә башқа хитай болмиған балилардин тәшкил тапқан. Болупму балағәт йешиға йәткәнләр зор көләмдә тутқун қилинип, лагерлар вә түрмиләрдә мәҗбурий шәкилдә һәмдә қаттиқ җисманий қийнақлар ичидә давам қиливатқан “меңә ююш” , “идийә өзгәртиш” қатарлиқларниң обйектиға айланған болса, оқуш йешидики балилар мәҗбурий шәкил алған “меңә ююш” ни мәктәпләрдики “тәрбийә” арқилиқ баштин кәчүргән. Буниң билән лагерлардики “мәҗбурий тәрбийә” анчә-мунчә шәкил өзгәрткән һалда мәктәпләрдә охшашла давам қилған.

Доктор адриян зензниң қаришичә, бу хилдики ятақлиқ мәктәпләрдә лагер, түрмә вә мәҗбурий әмгәк түпәйлидин ата-анилиридин җуда болған уйғур сәбийлири узун мәзгилни көзлигән ассимилятсийәниң нишаниға айлинип қалған. Улар мәктәпләрдә “хитайлаштуруш” ни баш тема қилған маарип арқилиқ “тәрбийәлинип”, йеңи бир әвладни һасил қилишқа башлиған. Бу бир әвлад дәл хитай һөкүмити тәкитләватқан “җуңхуа ортақ кимлики” билән суғурулған уйғур сәбийлири болуп, америка уйғур бирләшмисиниң рәиси әлфидар илтәбирниң қаришида өзи чоң болған уйғурчә аилә тәрбийәси асасидики муһиттин ғайәт зор дәриҗидә пәрқ қилиду. Бу хилдики ятақлиқ мәктәп муһитида өсүп йетилгән сәбийләр өзлириниң ким икәнликини, җүмлидин тил-йезиқини, тарихини, мәдәнийитини вә әхлақ системисини билмәстин “хитай компартийәсигә садиқ бир әвлад” болуп чоң болиду. Бу маһийәттә уйғурларни вәйран қилишниң вә йоқитишниң йәнә бир васитиси һесаблиниду.

Бу хилдики мустәмликә характерини алған маарип әндизиси хәлқара қанунларға түптин хилап қилмишлар болуп, буни дуня аллиқачан тонуп йәткән һадисиләрдин һесаблиниду. Шундақ болғанлиқи үчүн бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) аллиқачан буни чәкләш һәққидә қарар елип болған. Әмма хитай һөкүмити буни нөвәттә уйғур диярида кәң көләмдә иҗра қиливатқан болуп, буниң ахирқи мәқситиниң “уйғурларни йоқитиш” икәнлики көпләп мәлум болған. Б д т ниң сабиқ аз санлиқ милләтләр мәсилилири бойичә пәвқуладдә мәлуматчиси фернанд вареннес (Fernand de Varennes) бу әһвалларниң мәҗбурий характерини алаһидә тилға елип “бу хилдики мәҗбурий йосунда бир милләтни йоқитиш яки вәйран қилиш қилмиши һәқиқәтәнму адәмни шүркүндүриду. Биз буни һәргизму қобул қилалмаймиз” дәп көрсәтти.

 “хитайниң узун қолини чәкләштә көплигән тәдбирләр елиниши лазим!”

Уйғур дияридики қирғинчилиқ һәққидә тохталғанда сәл қарилип келиниватқан йәнә бир мәсилә хитайниң “узун қоли” дәп қариливатқан юқири пән-техника арқилиқ уйғурларни назарәт қилиш, шуниңдәк уйғур дияридики бастуруш вә тәқиблириниң һазир аллиқачан хитай чеграсидин һалқип, чәтәлләрдики әркин дуняға йейилиши һесаблиниду. Тор бихәтәрлики мутәхәссиси грег валтон (Greg Walton) бу җәһәтләрдә узун йиллардин буян издинип келиватқан кишиләрниң бири. У йеқинқи йилларда алаһидә диққәт қилған һадисиләрниң бири хитай һөкүмити тибәт муһаҗирлирини назарәт қилишта қолланған барлиқ чариларниң муһаҗирәттики уйғурлар үчүнму охшаш йосунда тәдбиқлиниватқанлиқи һесаблиниду.

Буниңда хитай һөкүмити изчил қоллинип келиватқан чариләрниң йәнә бири муһаҗирәт муһитида яшаватқан уйғурлар вә башқа түркий тиллиқ хәлқләргә тәһдит селиш, шу арқилиқ уларни өзлири иҗра қиливатқан зулумлар һәққидә сөз қилиштин тосуп қелиш урунуши болған. Бу хилдики тәһдитләрни биваситә баштин кәчүрүп баққан паалийәтчиләрдин илшат һәсән вә “ата юрт” тәшкилатиниң хәлқара мунасивәт директори ғәйрәт бәйтулла (Kairat Baitolla) өз кәчмишлиригә бирләштүргән һалда бу хил чариләрниң йеңи әһвал әмәсликини, әксичә буниң нәччә он йилдин буян изчил давам қиливатқанлиқини тилға елип өтти. Уларниң қаришичә, хитайниң бу хилдики чегра һалқиған “узун қоли” маһийәттә шәкли өзгәргән таҗавузчилиқ болуп, дуняниң буниңға қарита тегишлик тәдбир елиши мәҗбурийәт болупла қалмастин йәнә зөрүрийәт һесаблиниду.

Бу қетимқи муһакимә йиғиниға қатнишиш үчүн вирҗинийә иштатидин йолға чиққан лагер шаһити меһригүл турсун йиллардин буян мушу хилдики тәһдитләргә дуч келиватқан болуп, йиғин башлиниш һарписида йәнә бир қетим мушу хилдики “қорқақ селиш” мәзмунидики телефонни тапшурувалған.

 “қирғинчилиқни чәкләштә мәбләғ салғучиларниң мәҗбурийити барму?”

Уйғур қирғинчилиқи гәрчә хитай һөкүмитиниң биваситә қоманданлиқ қилиши билән иҗра болуватқан болсиму йеқинқи йилларда буниңдики көрүнмәс “шерикләр” ниң бири дәл ғәрб дунясиниң васитилик иштираки болуватқанлиқи мәлум. Болупму явропа вә америка сода саһәсиниң һәмдә пән-техника дунясиниң уйғур қирғинчилиқида көпләп қоллинилған түрлүк васитиләрни мумкинчиликкә игә қилиши бу қирғинчилиқни зор көләмгә игә қилған. Йәнә келип ғәрб пән-техника ширкәтлири хитайда кәмчил болуватқан йеңилиқларни “пуқраларниң һаятини асанлаштуриду” дегән үмидтә хитайға йоллап бәргәндин кейин буларниң уйғур дияридики қирғинчилиқта көпләп қоллинилғанлиқи мәлум болған. Йәнә бир яқтин уйғур қирғинчилиқиниң әң типик мәзмунлиридин болған мәҗбурий әмгәк мәһсулатлири явропа вә америка базириға сәлдәк еқип киргәндә буни тосуп қелиштики тәдбирләрниң йетәрлик болмиғанлиқи ашкариланған.

Америка қошма иштатлири (а қ ш) дуня аяллар ишлири алаһидә әлчиси келлий куррий (Kelley Currie) ниң қаришичә, йиллардин буян мәбләғ селиш билән кишилик һоқуқ дәпсәндичилики ғәрб дуняси үчүн еғир синақлардин болуп кәлгән. Болупму кишилик һоқуқ мәсилисидә дуняви йетәкчи күчләрдин болуватқан америка үчүн өзиниң әң чоң сода шериклиридин болған хитайдики дәпсәндичилик мәсилисини қандақ йосунда сөзлишиш изчил сәл қарилип кәлгән. Нәтиҗидә бүгүнки күндә биз көрүватқан уйғур қирғинчилиқи инсанийәт үчүн бир чоң мәсилә болуп оттуриға чиққан. Техиму муһими, уйғурларниң қирғин қилиниши мәлум болғандин кейинму америка сода саһәсиниң хитай һөкүмити иҗра қиливатқан қирғинчилиққа биваситә яки васитилик һалда четилидиған саһәгә мәбләғ селиши тохтап қалмиған. Бу болса маһийәттә хитай һөкүмитиниң хорикини техиму өстүрүвәткән. Шундақ болғанлиқи үчүн бу җәһәттә мәбләғ салғучиларниң мәбләғ селиш йоллирини рәткә салидиған бир механизм толиму зөрүр. Елайна дезенски (Elaine Dezenski) , дәррән спинк (Darren Spinck) , муһәммәд разви (Mohammad Razvi) қатарлиқ мутәхәссисләрниң ортақ қаришичә, бу саһәдә қандақ тәдбирләрниң елиниши маһийәттә уйғур қирғинчилиқини чәкләштә ачқучлуқ рол ойнайду.

Уйғур қирғинчилиқини тәнқидләш долқуни хәлқарада әвҗигә чиқишқа башлиғанда хитай һөкүмити тездин иҗтимаий таратқуларға болған контроллуқни күчәйтип, бу саһәдики техника васитилирини өз мәнпәәтигә хизмәт қилдурушқа йүзләнгән. Хофстра (Hofstra) университети қанун институтиниң мудири җулян ку (Julian Ku) бу мәсилиләр билән яхши тонушидиған мутәхәссисләрниң бири. Униң қаришичә, хитай һөкүмити бу җәһәттә һечким ойлап йәтмигән дәриҗидики устатлиқ билән “тик-ток” қатарлиқ иҗтимаий таратқу васитилирини өз тәшвиқати үчүн толиму үнүмлүк усулда ишқа салған. Буниң билән җамаәтниң уйғур қирғинчилиқи һәққидики пикрини қайтидин форматлап чиқиш оңайла ишқа ашқан.

Дәл шундақ болғанлиқи үчүн муһаҗирәттики уйғурларму буниңға қарши тәдбирләр сүпитидә ашу иҗтимаий таратқулардин пайдилинип, хитай һөкүмитиниң әпти-бәширисини охшимиған дәриҗидә ечип беришкә тиришқан. “уйғур яшлири тәшкилати” ниң қурғучилиридин бири болған әсма мәмтимин әнә шу хилдики яшлардин болуп, уларниң иҗтимаий таратқу супилирида уйғур қирғинчилиқини паш қилиш мәзмунидики қисқа видийолири зор алқишқа еришкән.

Икки күн давам қилған муһакимә йиғинида 50 нәччә нәпәр мутәхәссис “уйғурларниң һекайисини аңлитиң” , “һәрикәткә өтүң” , “уйғурларни йоқитиветишни тохтат” қатарлиқ темилар бойичә давам қилған муһакимә басқучлирида уйғур қирғинчилиқи һәққидики охшимиған мәсилиләр һәмдә буниңға тақабил туруш тәдбирлири тоғрисида өз қарашлирини оттуриға қоюп өтти. Бу тоғрисида радийомиз зияритини қобул қилған келлий курий ханим бу қетимқи муһакимә йиғинини “дәл вақтида өткүзүлгән бир қетимлиқ паалийәт болди” дәп қарайдиғанлиқини тәкитләйду.

 “мениңчә сәйшәнбә күнидики көргәзмигә улишипла түнүгүн вә бүгүн икки күн давам қилған муһакимә йиғини бәкму әһмийәтлик бир паалийәт болди. ‛елий визел фонди‚ вә уйғур җамаити ортақ тиришчанлиқ көрситип буни вуҗудқа чиқарди. Бу қетим йиғинға иштирак қилған һәр саһә кишилири ялғуз уйғурлар дуч келиватқан реаллиқ һәққидики тәсвирләрни аңлап қоюш биләнла чәклинишниң купайә қилмайдиғанлиқини, буниңда техиму күчлүк вә әмәлий болған тәдбирләрниң елиниши зөрүр икәнликини тонуп йәтти, дәп қараймән. Уйғурлар дуч келиватқан қабаһәтләрни һөҗҗәтләштүрүп чиқиш хизмитини башлиған вақитлиримиздила йәһудий тәшкилатлири буни зор күч билән қоллиған. Бу қетимқи йиғинниң тәшкиллинишиму ашу хилдики қоллашниң һазир техиму кеңийиватқанлиқини көрситип бериду. Йәнә бир мәсилә шуки, бир қисим америка пуқралири уйғурлар учраватқан қирғинчилиқтин анчә-мунчә хәвәрдар болған болуши мумкин, йәнә бәзиләр болса бу һәқтә һеч нәрсә аңлимиған болушиму мумкин. Шуңа бу мәсилиләрни җамаәтниң диққитигә сунуш һәмдә шу арқилиқ техиму күчлүк болған әмәлий һәрикәткә йол ечишта бу қетимлиқ йиғин муһим рол ойнайду. ”