Йезиқ маҗираси

Бизниң ана тилимиз уйғур тили – 2021-йили феврал“хәлқара ана тил күни” мунасивити билән сизилған карикатүр рәсим, рәссам йәттәсу.

Саватим чиққан чағларда өйдики китабларни толуқ оқуялмай ичим пушқини һелиму есимдә. Кичикимдә өйимиздә йеңи йезиқчә, славянчә, кона йезиқчә китаблар көп иди. Мән оқуялайдиған китабларни “қизил китаблар” дәйттуқ. Маңа натонуш йезиқтики китабларниң көпинчиси “сериқ китаблар” болғачқа сандуқларға бәнд иди. Қизил китабларни халиғанчә оқушқа болатти, улар өйниң көрүнәрлик йеригә тизилатти.

 Анам тәкчиләргә ашкара тизип қойған қизил китабларни инқилаби китаблар дәпму атайтти. Сериқ китабларниң йәнә бир исми әксил инқилаби китаблар иди. Қизил китаблар қизил ташлиқ “мавҗуши талланма әсәрлири”, “заманимиз қәһриманлири”, “қизилтағ батурлири”, “қизил аяллар қошуни” дегәндәкләр иди.

Мениң саватим ашу “қизил китаблар” дики йезиқта чиққан иди. У чағда дәрслик китабларниң тешида “ювен”, “сүәншу” дегән хәтләр бар иди. У йезиқни биз хитайчә өгинишкә башлиғанда йәнә өгәндуқ. Әсли у йезиқ хитайчә пинйин икәндуқ. У чағда хитайчә “әдәбият” вә “математика” дегән сөзләрму тәрҗимисиз шу пети хитайчә қоллинилған икән.

Мәндин чоң үч акам вә ачамму шу йеңи йезиқ өгәнгәникән. Уларниң йеңи йезиқтики китаблири өйдә қалаймиқан ташлинип туратти. Дадам билән анам йеңи йезиқчә йезилған китабларни яқтурмайтти. Бовам вә момам әсла оқуялмайтти. Йеңи йезиқчә китаблардин есимдә қалғини дадам бизгә оқуп бәргән  тейипҗан елиюпниң “зәпму чирайлиқ кәлди баһар” дегән шеирлар топлими болса керәк. Қалғанларни дадам вә анам бизгә оқуп бәргән әмәс.

Өйимиздә йәнә дадам славянчә дәйдиған, яқтуруп оқуйдиған ташкәнттә бесилған китабларму көп иди. Уларни дадамдин башқа һечким оқуялмайтти. Дадам бизгә русчиға охшайдиған шу йезиқта йезилған “зоя вә шора”, “ана”, “кишиләр ишикидә”, “абай йоли” дегән китабларни оқуп бәргән иди. Кейинчә билсәм у кирил һәрплири билән орта асияда нәшр қилинған уйғурчә китаблар икәндуқ.

Өйимиздә дадам билән анам ортақ оқуялайдиған китаб әрәб һәрплири билән йезилған уйғурчә китаблар иди. Уни йеңи йезиқтин пәрқләндүрүп кона йезиқ дегән болса керәк. Есимдә қелишичә “мағдур кәткәндә”, “лутпулла мутәллип шеирлири”, “нәсирдин әпәнди ләтипилири” дегән китабларни дадам мушу йезиқта оқуп бәргән иди. Бу йезиқни бовам вә момамму һәҗиләп оқуялайтти.

Мән башланғучниң иккинчи синипиға чиққан йили йезиқ алмашти. Һәммәйлән кона йезиқ дәп атилидиған бүгүнки уйғурлар қоллиниватқан йезиққа көчтуқ. Аллиқачан толуқ оттура мәктәпни пүткүзгән чоң акамдин тартип һәммәйлән саватини қайта чиқиришқа башлиди. Өйдики йеңи  йезиқта йезилған китабларниң һәммиси очаққа тутуруқ болди. Момам у китабларда өз қоли билән от йеқип көйдүрүп түгәтти. Пәқәт чоң акамла йеңи йезиқчә лушүнниң китаблирини көйдүрүвәткән момамға бир қанчә күн батнап йүрди. У ялвуруп йүрүп момамниң қолидин “чилтәнлик әдәбият” дегән китабинила қутқузуп қалғаниди.

Сирлиқ сандуқларға бәнд қилинған “сериқ китаблар” ни бовам вә момамдин башқилар оқуялмайтти. Бовам бәзән көн ташлиқ том китаблардин бирини “сәпәля”, йәнә бирини “навайи” дәп, авайлап варақлап оқуп берәтти, әмма мән анчә чүшинип кәтмәйттим. У китабларниң хетини мән алий мәктәпкә чиқип “чағатай уйғур тили” дегән дәрсни оқуғанда андин оқушни өгәндим. Униң оқуп бәргини чағатай уйғур йезиқида йезилған китаблар икән. Уйғурлар у йезиқни исламни қобул қилғандин башлап таки 1953-йилғичә қолланғаникән. Сопи аллаярниң вә әлишир нәвайиниң китаблири шу йезиқта икән.

80-Йилларниң башлири болса керәк йезимиз мәһмуд кашғәриниң туғулған юрти чиқип қалди. Опалда тәтқиқатчилар сериқ китабларни издәшкә башлиди. Өйимиздә әзәлдин қорқунчниң мәнбәси болуп келиватқан, тиқип сақлап мәхпий оқулуватқан “сериқ китаблар” туюқсиз әтиварлиқ гөһәргә айлинип кәтти. Өйимиз тәтқиқатчилар билән ават болуп кәтти. Дадамму һелиқи “сериқ китаблар” ни йүрәклик елип варақлайдиған болди. Йиллап сандуққа бәнд қилинған сериқ китаблар йоруқ көрди.

 Анам тәкчиләргә тизилған “қизил китаблар” ни сүпүрүп йәргә атти. Уларни көмүрханиға, отун көмүрләр қатариға ташлап қойди. Андин тәкчини қайта сүртүп кәштилик рәхт салди, кәштиниң үстигә көн ташлиқ сериқ китабларни бир бирләп пүвләп сүртүп тизди. Анамниң китаб тизиватқанда қоллириниң титрәшлири һазирму көз алдимдин кәтмәйду.

 Китаблар тизилди, әмма сирлиқ сандуқта йилларни өткүзгән көн ташлиқ гөһәрләр оқушсиз қалди. Уларни йилда бирәр қетим варақлайдиған бовамдин башқа оқуйдиған адәм чиқмиди. Китабларни тола сүртүп һарған анам “топа бесип қалса ата бовамниң роһи қорунуп қалиду” дәп мәһмуд кашиғәри  мәқбәриси ичигә тәсис қилинған музейға һәдийә қилди. Китабларниң ичидин чиққан парчә пурат варақлар бир қанчә күн өйдә учуп йүрди.

Иссиқ томузниң бир күни бовам алдираш кирип кәлди. Униң һелиқи сериқ китаблар қачиланған сирлиқ сандуқни ахтуруп өрүп чөрүп қарап кәткини һелиму есимдә. Униң ейтишичә һөкүмәт қәшқәр шәһиридә бурун мусадирә қилинған мөһүр хәтлик өй, бағ вә дуканларни қайтуруп бериватқанмиш. Бовамниң дадисидин қалған қәшқәр шәһиридики һойлилиқ өйни қайтуруп елиш үчүн ашу “мохәт” лазим болуп қелипту. Һазирқи мәлуматим бойичә йәшсәм униң мохәт дегини мөһүр хәт, тамға бесилған хәт дегән сөз икәндуқ. Хәт тепилмиди. Дадамму, анамму, биз балиларму һеч биримиз у хәтләрни түзүк оқуялмиғачқа ташлинип кәткән болуши мумкин иди.

Сериқ китаблар һәққидә бешимдин өткәнни унтуп кетишкә башлиған икәнмән. Мәһмуд кашғәриниң мәқбәрә алдиға тикләнгән һәйкилиниң чеқилғанлиқ хәвири мени чөчүтти. Һәйкәл 2019-йили нуябирда җайидин ғайиб болғаниди. Буни көрүп әс ядим анам музеяға һәдийә қилған “сериқ китаблар” да қалди. Сүрүштә қилип билдимки у китаблар 2017-йилниң бешидила қәшқәр шәһәрлик җамаәт хәвпсизлик идариси дөләт бихәтәрлик тармақ әтрити тәрипидин печәтлинип елип кетилгәникән. Сериқ китаблар бу қетим биздики сандуққа әмәс, рәсмий чиқалмас қамаққа бәнд қилинғаниди.

Йеқинда бирәйлән маңа вәтәндикиләрниң бир һавалсини йәткүзди. Һавалидә мениң муһаҗирәттә балиларға аталған йүрүшлүк тарихи һекайә китабимниң хитайчә нусхисини тәйярлаш ейтилипту. я мақул, яқ яқ дейишни биләлмәй олтуруп кәттим. яқ дәй десәм, мениң вәтәндә қалған оқуш йешидики җийәнлиримниң язғанлиримни оқуялмайдиғанлиқи күндәк рошән иди. Техи бир қанчә ай бурун үрүмчидики хитайчә ятақлиқ мәктәптә икки йил туруп ана тилини пүтүнләй унтуп кәткән икки балини түркийәдә өз көзүм билән көрүп кәлгәнидим. Мақул дәй десәм, маңа тәкрарлиниватқан паҗиәни қобул қилиш тәс келивататти. Маңа худди аилимиздикиләрниң бундин оттуз нәччә йил бурун баштин кәчүргән йезиқ маҗираси көз алдимда техиму паҗиәлик шәкли йүз бериш алдида турғандәк қилатти. Аилимизниң миң йилдин артуқ қолланған йезиқни оқуялмай тартқан зиянлиримиз, кәчүргән күлпәтлиримиз, шорлуқ қисмитимиз бу мәртәм тилдин пүтүнләй мәһрум болуш билән қайтиланса йәнә қандақ зиянларни тартармиз билмәймән.

***

Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.