Yéziq majirasi

Obzorchimiz abduweli ayup
2022.05.03
Yéziq majirasi Bizning ana tilimiz Uyghur tili – 2021-yili féwral“Xelq'ara ana til küni” munasiwiti bilen sizilghan karikatür resim, ressam yettesu.
RFA/Yettesu

Sawatim chiqqan chaghlarda öydiki kitablarni toluq oquyalmay ichim pushqini hélimu ésimde. Kichikimde öyimizde yéngi yéziqche, slawyanche, kona yéziqche kitablar köp idi. Men oquyalaydighan kitablarni “Qizil kitablar” deyttuq. Manga natonush yéziqtiki kitablarning köpinchisi “Sériq kitablar” bolghachqa sanduqlargha bend idi. Qizil kitablarni xalighanche oqushqa bolatti, ular öyning körünerlik yérige tizilatti.

 Anam tekchilerge ashkara tizip qoyghan qizil kitablarni inqilabi kitablar depmu ataytti. Sériq kitablarning yene bir ismi eksil inqilabi kitablar idi. Qizil kitablar qizil tashliq “Mawjushi tallanma eserliri”, “Zamanimiz qehrimanliri”, “Qiziltagh baturliri”, “Qizil ayallar qoshuni” dégendekler idi.

Méning sawatim ashu “Qizil kitablar” diki yéziqta chiqqan idi. U chaghda derslik kitablarning téshida “Yuwén”, “Sü'enshu” dégen xetler bar idi. U yéziqni biz xitayche öginishke bashlighanda yene ögenduq. Esli u yéziq xitayche pinyin ikenduq. U chaghda xitayche “Edebiyat” we “Matématika” dégen sözlermu terjimisiz shu péti xitayche qollinilghan iken.

Mendin chong üch akam we achammu shu yéngi yéziq ögen'geniken. Ularning yéngi yéziqtiki kitabliri öyde qalaymiqan tashlinip turatti. Dadam bilen anam yéngi yéziqche yézilghan kitablarni yaqturmaytti. Bowam we momam esla oquyalmaytti. Yéngi yéziqche kitablardin ésimde qalghini dadam bizge oqup bergen  téyipjan éliyupning “Zepmu chirayliq keldi bahar” dégen shé'irlar toplimi bolsa kérek. Qalghanlarni dadam we anam bizge oqup bergen emes.

Öyimizde yene dadam slawyanche deydighan, yaqturup oquydighan tashkentte bésilghan kitablarmu köp idi. Ularni dadamdin bashqa héchkim oquyalmaytti. Dadam bizge ruschigha oxshaydighan shu yéziqta yézilghan “Zoya we shora”, “Ana”, “Kishiler ishikide”, “Abay yoli” dégen kitablarni oqup bergen idi. Kéyinche bilsem u kiril herpliri bilen orta asiyada neshr qilin'ghan Uyghurche kitablar ikenduq.

Öyimizde dadam bilen anam ortaq oquyalaydighan kitab ereb herpliri bilen yézilghan Uyghurche kitablar idi. Uni yéngi yéziqtin perqlendürüp kona yéziq dégen bolsa kérek. Ésimde qélishiche “Maghdur ketkende”, “Lutpulla mutellip shé'irliri”, “Nesirdin ependi letipiliri” dégen kitablarni dadam mushu yéziqta oqup bergen idi. Bu yéziqni bowam we momammu hejilep oquyalaytti.

Men bashlan'ghuchning ikkinchi sinipigha chiqqan yili yéziq almashti. Hemmeylen kona yéziq dep atilidighan bügünki Uyghurlar qolliniwatqan yéziqqa köchtuq. Alliqachan toluq ottura mektepni pütküzgen chong akamdin tartip hemmeylen sawatini qayta chiqirishqa bashlidi. Öydiki yéngi  yéziqta yézilghan kitablarning hemmisi ochaqqa tuturuq boldi. Momam u kitablarda öz qoli bilen ot yéqip köydürüp tügetti. Peqet chong akamla yéngi yéziqche lushünning kitablirini köydürüwetken momamgha bir qanche kün batnap yürdi. U yalwurup yürüp momamning qolidin “Chiltenlik edebiyat” dégen kitabinila qutquzup qalghanidi.

Sirliq sanduqlargha bend qilin'ghan “Sériq kitablar” ni bowam we momamdin bashqilar oquyalmaytti. Bowam bezen kön tashliq tom kitablardin birini “Sepelya”, yene birini “Nawayi” dep, awaylap waraqlap oqup béretti, emma men anche chüshinip ketmeyttim. U kitablarning xétini men aliy mektepke chiqip “Chaghatay Uyghur tili” dégen dersni oqughanda andin oqushni ögendim. Uning oqup bergini chaghatay Uyghur yéziqida yézilghan kitablar iken. Uyghurlar u yéziqni islamni qobul qilghandin bashlap taki 1953-yilghiche qollan'ghaniken. Sopi allayarning we elishir newayining kitabliri shu yéziqta iken.

80-Yillarning bashliri bolsa kérek yézimiz mehmud kashgherining tughulghan yurti chiqip qaldi. Opalda tetqiqatchilar sériq kitablarni izdeshke bashlidi. Öyimizde ezeldin qorqunchning menbesi bolup kéliwatqan, tiqip saqlap mexpiy oquluwatqan “Sériq kitablar” tuyuqsiz etiwarliq göherge aylinip ketti. Öyimiz tetqiqatchilar bilen awat bolup ketti. Dadammu héliqi “Sériq kitablar” ni yüreklik élip waraqlaydighan boldi. Yillap sanduqqa bend qilin'ghan sériq kitablar yoruq kördi.

 Anam tekchilerge tizilghan “Qizil kitablar” ni süpürüp yerge atti. Ularni kömürxanigha, otun kömürler qatarigha tashlap qoydi. Andin tekchini qayta sürtüp keshtilik rext saldi, keshtining üstige kön tashliq sériq kitablarni bir birlep püwlep sürtüp tizdi. Anamning kitab tiziwatqanda qollirining titreshliri hazirmu köz aldimdin ketmeydu.

 Kitablar tizildi, emma sirliq sanduqta yillarni ötküzgen kön tashliq göherler oqushsiz qaldi. Ularni yilda birer qétim waraqlaydighan bowamdin bashqa oquydighan adem chiqmidi. Kitablarni tola sürtüp harghan anam “Topa bésip qalsa ata bowamning rohi qorunup qalidu” dep mehmud kashigheri  meqberisi ichige tesis qilin'ghan muzéygha hediye qildi. Kitablarning ichidin chiqqan parche purat waraqlar bir qanche kün öyde uchup yürdi.

Issiq tomuzning bir küni bowam aldirash kirip keldi. Uning héliqi sériq kitablar qachilan'ghan sirliq sanduqni axturup örüp chörüp qarap ketkini hélimu ésimde. Uning éytishiche hökümet qeshqer shehiride burun musadire qilin'ghan möhür xetlik öy, bagh we dukanlarni qayturup bériwatqanmish. Bowamning dadisidin qalghan qeshqer shehiridiki hoyliliq öyni qayturup élish üchün ashu “Moxet” lazim bolup qéliptu. Hazirqi melumatim boyiche yeshsem uning moxet dégini möhür xet, tamgha bésilghan xet dégen söz ikenduq. Xet tépilmidi. Dadammu, anammu, biz balilarmu héch birimiz u xetlerni tüzük oquyalmighachqa tashlinip ketken bolushi mumkin idi.

Sériq kitablar heqqide béshimdin ötkenni untup kétishke bashlighan ikenmen. Mehmud kashgherining meqbere aldigha tiklen'gen heykilining chéqilghanliq xewiri méni chöchütti. Heykel 2019-yili nuyabirda jayidin ghayib bolghanidi. Buni körüp es yadim anam muzéyagha hediye qilghan “Sériq kitablar” da qaldi. Sürüshte qilip bildimki u kitablar 2017-yilning béshidila qeshqer sheherlik jama'et xewpsizlik idarisi dölet bixeterlik tarmaq etriti teripidin péchetlinip élip kétilgeniken. Sériq kitablar bu qétim bizdiki sanduqqa emes, resmiy chiqalmas qamaqqa bend qilin'ghanidi.

Yéqinda bireylen manga wetendikilerning bir hawalsini yetküzdi. Hawalide méning muhajirette balilargha atalghan yürüshlük tarixi hékaye kitabimning xitayche nusxisini teyyarlash éytiliptu. Ya maqul, yaq yaq déyishni bilelmey olturup kettim. Yaq dey désem, méning wetende qalghan oqush yéshidiki jiyenlirimning yazghanlirimni oquyalmaydighanliqi kündek roshen idi. Téxi bir qanche ay burun ürümchidiki xitayche yataqliq mektepte ikki yil turup ana tilini pütünley untup ketken ikki balini türkiyede öz közüm bilen körüp kelgenidim. Maqul dey désem, manga tekrarliniwatqan paji'eni qobul qilish tes kéliwatatti. Manga xuddi a'ilimizdikilerning bundin ottuz nechche yil burun bashtin kechürgen yéziq majirasi köz aldimda téximu paji'elik shekli yüz bérish aldida turghandek qilatti. A'ilimizning ming yildin artuq qollan'ghan yéziqni oquyalmay tartqan ziyanlirimiz, kechürgen külpetlirimiz, shorluq qismitimiz bu mertem tildin pütünley mehrum bolush bilen qaytilansa yene qandaq ziyanlarni tartarmiz bilmeymen.

***

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.