Orxun torbétining sahibi, tarixchi tursunjan hézim qaytidin muddetsiz késiwétilgen
2025.01.21
Uyghur jem'iyitide kengri tonulghan orxun tor bétining sahibi, tarixchi tursunjan hézim 2009-yili 5-iyul weqesidin kéyinki Uyghur torbetlirige qarshi zerbe dolqunida 7 yilliq késiwétilgen we jaza mudditini tügetkenidi. Melum bolushiche, u 2017-yilidiki chong tutqundin kéyin dawam qilghan medeniyet we ma'arip sahesidikilerge qarita nuqtiliq zerbe dolqunda yene chette qalmighan. U, 2022-yilining axiri qaytidin késilip muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghan.
Matériyallardin melum bolushiche, tarixchi tursunjan hézim, 1973-yili aqsuda tughulghan, 1996-yili shinjang uniwérsitétining tarix fakultétini püttürüp, aqsu wilayetlik 1-ottura mektepte oqutquchi bolup xizmetke chüshken. Tursunjan hézimning muhajirettiki dostliridin birining tonushturushiche, u Uyghur élide tarixtin ibaret bu sezgür sahening téximu sezgür témiliri üstide köp izden'gen, izden'genlirini jama'et sorunlirida ortaqlashqan tursunjan hézim uniwérsitétta oquwatqan mezgilidin bashlapla, xitay dölet bixeterlik xadimliri uning péyigha chüshken. U shu oqughuchi mezgilide birqanche nöwet qisqa muddet tutup turulup soraq qilin'ghan. U ottura mektepte oqutquchi mezgilide Uyghur tarixiy heqqidiki perqliq qarashliri, özgiche ipadilesh uslubliri seweblik yene da'irilerning gumanini qozghap, ders munbiridin uzaqlashturulghan we mektepning oqughuchilar yatiqining qoghdash xizmitige qoyulghan. Tursunjan hézim bilen ilgiri ilmiy tetqiqat saheside tonushluqi bolghan, nöwette amérikadiki alem téxnikisi saheside ishlewatqan doktor erkin sidiq ependining tonushturushiche, tursunjan hézim, ilmiy tetqiqattiki rastchilliqi we heqiqetchiliki sewebidin, köp qétimlap xizmet we ijtima'iy hayatta chetke qéqilghan, emma u bu chetke qéqilish we uzaqlashturushni pursetke aylandurup, tarix ilmini asas qilghan mol mezmunluq “Orxun” tor bétini qurup chiqqan. 2005-Yili qurulghan bu tor bette Uyghur tarixigha a'it mewjut kitab matériyallarning köpinchisi arxiplashturulghan. Tor bette tarixiy yazmilardin bashqa terjimiler, muhakimiler we munazirilergimu kengri orun bérilgen. Hökümet tetqiqat torliridin köngli su ichmigen Uyghur oqurmenler orxun tor bétini tarix ilmining bir süzük buliqi süpitide yaqturghan. Torbetning mol mezmunidin bashqa, mushterilirining köp bolushimu, uning 2009-yili 5-iyul weqesidin kéyinki Uyghur torbetchilikige qarshi zerbe dolqunida, tor betning taqilishi we tursunjan hézimning 7 yilliq késilishige seweb bolghan.
Tursunjanning muhajirettiki dostliridin, öz ismini ashkarilashni xalimaydighan birining inkas qilishiche, u jaza mudditi toshup bir mezgildin kéyin qoyup bérilgen؛ 2022-yili qaytidin tutqun qilinip, yil axirida muddetsiz késiwétilgen.
Aqsu sheherlik erziyet idarisi xadimi, tursunjan hézim heqqide melumat bérishni ret qildi. Aqsu sheherlik 1-ottura mektep memuri xadimi tursunjan hézim heqqide melumat bérelmeydighanliqini bayan qilish arqiliq, uning tutqunda ikenlikidin bésharet berdi. Axirida téléfonimizni qobul qilghan mektep qoghdash bölümi xadimi tursunjan hézimning muddetsiz késiwétilgenlikini we nöwette ürümchide 3-türmide jaza ötewatqanliqini delillidi.
Melum bolushiche, xitay da'iriliri muddetsiz qamaq arqiliq tursunjan hézimni illiq a'ilisidin, u söygen Uyghur el-jama'ettin ayriwételigen, emma u qurghan orxun tor bétini taqash arqiliq u arxiplashturghan, Uyghur tarixigha a'it onminglarche, enggüshter qimmitidiki maqale we kitablarni yoq qiliwételmigen. Erkin sidiq ependining déyishiche, aldinqi yili muhajirettiki Uyghur kompyutér mutexessisliri köpligen tor betler qatarida orxun tor bétidin öchürüwétilgen zor bir türküm matériyallarnimu tashlan'ghan exlet ambiridin tépip qutuldurup qalghan. Melum bolushiche tursunjan hézim yene “Honlarning omumiy tarixi” qatarliq kitablarni terjime qilghan we bir qisim ilmiy maqalilernimu yazghan.
Yuqirida orxun tor bétining sahibi, tarixchi tursunjan hézimning ikkinchi qétim qaytidin késilip muddetsiz qamaqqa tashlan'ghanliqi heqqide melumat berduq.