Xitayning pamir égizlikidiki shorluqlarni térilghu yerge we otlaqqa aylandurush türining arqisigha némiler yoshurun'ghan?

Pamir taghliri

Mutexessisler xitay hökümitining yéngidin duch kéliwatqan gé'o-siyasiy qiyinchiliqlargha taqabil turush, xitayning ashliq bixeterlikige kapaletlik qilish we Uyghur élini xitaylashturush üchün bir qatar jiddiy tedbirlerni élip bériwatqanliqini ilgiri sürmekte. Uyghur élidiki payansiz shorluqlarni özleshtürüp térilghu yerge yaki otlaqqa aylandurush - xitayning bu türdiki jiddiy urunushlirining biri bolmaqta iken.

Xitay axbarati we taratqulirida déyilishiche, nöwettiki gé'o-siyasiy dawalghushlar we pewqul'adde jiddiy weziyet aldida xitay téximu köp énérgiye, yémeklik we ashliq bixeterlikige éhtiyajliq iken. Shu sewebtin xitay hökümiti memliket boyiche qanat yayduruwatqan shorluq tupraqlarni térilghu yerge yaki otlaqlargha aylandurush türini jiddiy halda Uyghur aptonom rayonigha kéngeytiwatqanliqi melum.

Xitay kompartiyesining organ géziti- “Xelq géziti” ning xewirige qarighanda, xitay hökümiti 2017-yilidin buyan zor meblegh ajritip, Uyghur aptonom rayonining pamir égizlikige jaylashqan tashqorghan tajik nahiyesi tewesidiki texminen 1300 géktar (19500 mo) shorluq chölni sün'iy otlaqqa özgertken. Xewerde bu türning xitayning ashliq we yem-xeshek bixeterlikige kapaletlik qilish qurulushidiki bösüsh xaraktérlik muweppeqiyet ikenliki ilgiri sürülgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Xitayning Uyghur élide bashlatqan shorluqlarni térilghu yerge yaki otlaqqa aylandurush türi heqqide öz qarashlirini bayan qilip, mundaq dédi:

“Xitay hökümiti 2017-yili shinjang aptonom rayonida yéngiche böz yer özleshtürüsh türini, yeni shorluqlarni özgertish türini yolgha qoydi. Bu xitay hökümitining Uyghur qazaq qatarliq xitay bolmighan yerlik musulman türkiy xelqlirige qarita keng kölemde irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzgen we uni nahayiti tézleshtürgen waqitqa toghra kélidu. Xitayning bu türni del mushu waqitta élip bérishi, ularning muddi'asi heqqide bizge melum yip uchi béridu. Xitayning yéngiche boz yer özleshtürüsh qurulushi, Uyghur we qazaq qatarliq yerlik millet kishiliri kimlikning barliq izlirini yoqitish pilanining bir qismi süpitide ahalilerni zéminidin mehrum qilishtur. Bu emeliyette irqiy qirghinchiliqtur”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti we enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekremmu bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyup ötti. U, xitayning gé'o-siyasiy éhtiyaji, ashliq bixeterlikige kapaletlik qilish pilani we Uyghur éligha ichki xitaydin köchme nopus yötkep xitaylashturush istratégiyesi qatarliq siyasiy sewebler tüpeyli, Uyghur élide payansiz shorluqlarni özgertip térilghu yerge yaki otlaqqa aylandurush türini yolgha qoyghanliqini ilgiri sürdi.

Mezkur xewerde yene bingtüen qarmiqidiki tarim uniwérsitétining piroféssori shi linchyawning sözliri neqil keltürülüp mundaq déyilgen: “Bu bösüsh, yuqiri égizlik rayonliridiki mal-charwilarning yem-xeshekke bolghan éhtiyaj bésimini azaytip, tebi'iy otlaqlarning eslige kélishige shara'it hazirlap béridu, shundaqla döletning ashliq bixeterlikige kapaletlik üchün bösüsh xaraktérlik muweppeqiyet yaritip béridu”.

Halbuki, Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) xitayning Uyghur élide yolgha qoyghan bu alahide türining xitayning ashliq bixeterliki üchün bekmu muhimliqini, emma buning Uyghur we qazaq qatarliq yerlik xelqlerge térilghu yer hem tebi'iy otlaqliridin mehrum qélishtek éghir aqiwetlerni élip kélidighanliqini eskertip ötti:

“Xitay nopusi nahayiti köp bolghan bir dölet, emma xitayning bunchilik köp ahalini ashliq bilen teminleydighan déhqanchiliq yerliri yoq. Shunga xitayda ashliq import qilish ularning yémeklik bixeterlikining muhim qismini teshkil qilidu. Gé'o-siyasiy weziyetning ötkürlishishige egiship, xitay hökümiti yémeklik bixeterliki, yeni ashliq bixeterlikige kapaletlik qilish üchün chet el bazirigha azraq tayinishni oylishiwatidu. Buninggha elwette kilimat özgirishimu tesir körsitiwatidu. Xitayda otturigha chiqiwatqan kelkün we qurghaqchiliqmu elwette xitayda yémeklik bixeterlikige tesir qiliwatqan amillardur. Yeni bularning hemmisi xitayda ashliq ishlepchiqirish miqdarigha tesir körsitidu. Xitay yolgha qoyghan shorluq tupraqlarni térip östürgili bolidighan térilghu yerge yaki otlaqqa aylandurush türi xitayning ashliq bixeterliki üchün bek muhim. Shuning bilen bir waqitta, bu xitay köchmenlirining köpiyishige sewebchi bolidu, Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning hayatliq menbesini taraytiwétidu. Bolupmu bu yerlik charwichilar üchün téximu xeterlik ehwal. Xitay hökümiti yolgha qoyghan bu tür emeliyette charwichilarning tebi'iy otlaq éhtiyajigha we hayatliq menbesige éghir ziyan yetküzidu. Elwette, bu heqte xitayning burmilan'ghan teshwiqatliri köp, lékin bu toghra emes”.

Yéqinqi yillardin buyan xitay hökümitining “Yer tewreshke chidamliq öy qurulushi” we “Xelqni namratliqtin qutuldurush” dégendek namlarda tashqorghanning taghliq rayonliridiki nurghunlighan yerlik ahalilerni köchürüp, tüzlengliklerdiki yéngi ahaliler nuqtilirigha yötkigenliki melum.

“Xelq géziti” ning bu heqtiki xewiride xitay yéza-igilik uniwérsitétining piroféssori wang gu'angjuning maqalisidin neqil keltürülüp mundaq déyilgen: “Xitayda texminen 36 milyon 700 ming géktar shorluq yer bar bolup, buning ichide 12 milyon 300 ming géktar yerni özgertip déhqanchiliq élip bérish mumkinchiliki bar. 6 Milyon 670 ming géktar yerni térilghu yerge aylandurghili bolidu. Shorluq yerlerni özleshtürüsh arqiliq, ashliq ishlepchiqirishni ilgiri sürüp, döletning yémeklik bixeterlikige téximu kapaletlik qilghili bolidu”.

“Shinxu'a tori” ning xewirige qarighanda, 2023-yili Uyghur élidiki ashliq omumiy térilghu kölimi 42 milyon 372 ming mogha yétip, xitaydiki omumi ashliq térilghu kölimining 61.4 Pirsentini igiligen. 2023-Yili Uyghur élining omumi ashliq ishlepchiqirish miqdari 20 milyon tonnadin éship, xitaydiki ashliq eng köp ishlepchiqirilidighan rayonlarning birige aylan'ghan.

Uyghur élining ewzel jughrapiyelik orni, töt pesli roshen bolghan iqlimi, keng ketken munbet tupriqi we erzan emgek küchi, xitayning Uyghur élini xitaydiki eng chong ashliq ishlepchiqirish bazisi, shuningdek “Besh chong charwichiliq bazisi” ning biri qilip qurup chiqish istratégiyesini yolgha qoyushigha türtke bolghanliqi melum.