Merhum ziyaliy perhat qurban tengritaghlini xatirilesh yighini ötküzüldi

8-Dékabir (yekshenbe) küni Uyghur akadémiyesi wexpisining sabiq re'isi, Uyghur ziyaliysi doktor perhat qurban tengritaghli wapatining bir yilliqi munasiwiti bilen Uyghur akadémiyesining sahibxaniliqida merhumni xatirilesh yighini ötküzüldi.

Yighinda merhumning hayati we ish-izliri tonushturuldi, shundaqla Uyghurlarning milliy medeniyet we edebiyat-sen'et saheside körsetken xizmetliri, Uyghur dewasigha qoshqan töhpiliri, ijtima'iy we siyasiy sahelerdiki ish-pa'aliyetliri eslep ötüldi.

Xatirilesh yighinigha merhumning ayali we perzentliri, yéqin dostliri, Uyghur akadémiyesining bir qisim mes'ulliri we istanbulda yashawatqan Uyghurlardin er-ayal bolup köp sanda kishi qatnashti.

Xatirilesh yighini qur'an kerim tilawiti we merhumning rohigha du'a oqush bilen bashlandi. Xatirilesh yighin'gha merhumning dosti we sawaqdishi, enqere uniwérsitétining piroféssori erkin emet riyasetchilik qildi.

Xatirilesh yighinida merhumning dosti we sawaqdishi, ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet söz qilip, merhumni chongqur séghinish we hörmet bilen esleydighanliqini ipadilidi.

U mundaq dédi: “Eziz dostum we sawaqdishim, shundaqla sepdishim doktor perhat qurban tengritaghli sherqiy türkistan dewasining bir jengchisi idi, yüriki weten söygüsi we millet ishqida köygen bir dewa adimi idi. Xelqimizning tartqan azab-oqubetlirini, derdlirini chongqur hés qilghan hemde milletning erkinliki üchün yol we chare-tedbir izdigen bir ziyaliy idi. Uning wapati sherqiy türkistan dewasi üchün chong bir yoqitish boldi”.

Piroféssor doktor alimjan inayet ependining bildürüshiche, u merhum perhat qurban tengritaghli bilen 1980-yili béyjingdiki milletler uniwérsitétida oqush jeryanida tonushqan. Merhum semimiy, aq köngül, tirishchan we köp tereplime qabiliyetke ige shexs bolup, naxsha-muzika we sen'et sahesidimu yaxshi terbiye alghan. Shunga béyjingda oqush jeryanida sen'et iqtidarini jari qildurup, Uyghur sen'iti arqiliq Uyghurlarni we Uyghur medeniyitini janliq tonushturghan.

Igilinishiche, merhum perhat qurban tengritaghli Uyghur medeniyiti we örp-adetlirige alahide ehmiyet béridighan shexs hésablinidu. U béyjingda oqush jeryanida sawaqdashliri bilen hemkarliship, Uyghur sen'et guruppisi teshkilligen we tunji qétim noruz bayrimini tebriklesh pa'aliyiti uyushturup, Uyghur medeniyet sen'itini tonushturghan we janlandurghan.

Merhum doktor perhat qurban tengritaghli türkiyege oqushqa kelgendin kéyinmu oqush jeryanida bir sen'et ömiki qurup chiqqan, shundaqla türkiyening her qaysi sheherlirini aylinip, Uyghur sen'itini namayan qilish arqiliq Uyghurlarni we Uyghurlarning medeniyet-sen'itini tonushturghan.

U yene türkiye bilenla cheklinip qalmastin yawropaning bir qanche sheherlirige bérip, yawropaliqlargha Uyghur medeniyiti heqqide chüshenche bergen.

Piroféssor alimjan inayet ependi “Merhumning sherqiy türkistan dewasi we Uyghur medeniyitini dunyagha tonutushta roli we töhpisi nahayiti chong” dédi.

Shahitlarning bildürüshiche, merhum siyasiy we ijtima'iy pa'aliyetler bilenmu shughullan'ghan. U Uyghur akadémiyesi wexpisining qurghuchiliridin biri bolup bir qanche yil shu wexpining re'isi bolup wezipe ötigen. Piroféssor alimjan inayet ependining bildürüshiche, merhum siyasiy sahedimu xizmet qilghan bolup, türkiyening parlamént saylimida millet wekili bolush üchün özini ikki qétim namzat körsetken. U saylam teshwiqatida türk dunyasi we Uyghurlar mesilisini aldinqi pilan'gha qoyup teshwiq qilghan. Piroféssor alimjan inayet bu heqte toxtilip “Gerche u saylamda millet wekili bolup saylinalmighan bolsimu uning iradisi, meniwi jasariti, ulughwar ghayisi we tirishchanliqi hemmimizge örnek bolghusi” deydu.

Merhum yene yéziqchiliq bilen shughullan'ghan bolup, bir akadémik bolush süpiti bilen Uyghurlarning ijtima'iy we siyasiy sahesige munasiwetlik besh parche kitab we nurghun ilmiy maqalilerni yézip neshr qildurghan.

Piroféssor doktor alimjan inayet yene mundaq dédi: “Perhat qurban tengritaghlining nurghun alahidilikliri bar idi, shuning üchün uning wapati sherqiy türkistan dewasi üchün chong bir yoqitish boldi, uning sherqiy türkistan dewasi we Uyghur medeniyiti üchün qoshqan töhpilirini xelqimiz untumaydu, merhumgha allah rehmet qilsun, yatqan yéri jennette bolsun nur ichide yatsun” .

Merhum heqqide söz qilghan piroféssor abdulhemit awshar ependi, perhat qurban tengritaghli we uning ayali gulzade tengritaghlining türkiyege kelgendin kéyinki pa'aliyetlirini hörmet ichide esleydu. Uning éytishiche, merhum medeniyet-sen'et pa'aliyetliride Uyghurlarning kespiyleshken naxsha-muzikilirini namayan qilghandin kéyin türk xelqi Uyghurlarning kespi medeniyet-sen'iti bilen tonushqan. U bu heqte toxtilip “Merhum perhat qurban tengritaghli, xitaygha munasiwetlik bizning bilishimiz kérek bolghan pütün melumatlarni bizge chüshendürüsh üchün köp tirishchanliq körsetti, mexsus kitab yazdi. Uning pütün hayatini sherqiy türkistan dewasi yolida küresh qilish bilen ötküzgenlikini bügün yene bir qétim tilgha élip esligen bolduq, merhumning rohi shad, yatqan yéri jennette bolsun” dédi.

Melum bolushiche, merhumning “Xitay chüshi”, “Xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ ré'alliqi we türk dunyasi”, “Xitaydin ashkarilan'ghan lagér höjjetliri: qariqash tizimliki”, “Xitayning gherbiy rayon nezeriyesi”, “Yéngi xitay” qatarliq kitabliri türkiyede türk tilida neshr qilinip, türkiyediki eng chong kitab sétish tori bolghan “Kitab yurti” da alqishliq kitablar qatarigha kirgen؛ shundaqla bu kitablar türkiye xelqining xitayni chüshinishide, Uyghur mesilisige diqqet qozghashta muhim rol oynighan.

Merhum perhat qurban tengritaghlining dosti, piroféssor sulayman doghan ependi merhum toghrisida toxtilip uning bilen 1988-yili tonushqanliqini bildürdi. U merhum toghrisida söz qilip “U bek hoshyar kishi idi, özige bek ishinetti. Akadémik, yazghuchi, sen'etchi we siyasiy pa'aliyetchi idi, . Shuning bilen birge u hem edebiyat, siyaset we sen'etni birleshtürgen halda sherqiy türkistan dewasigha xizmet qilghan ülgilik shexs idi” dédi.

Merhumning ayali doktor gulzade tengritaghli merhum toghrisida söz bolghanda özining merhum bilen 1980-yili béyjingda oqush jeryanida tonushqanliqini, Uyghur medeniyitini tonushturush üchün nurghun pa'aliyetlerni birge élip barghanliqini bildürdi.

Gulzade tengritaghli xanimning éytishiche, u perhat ependi bilen er-ayal bolush bilen birge oxshash waqitta dewa yolida sepdash bolup, merhumning wapatighiche türkiyening her qaysi sheherlirini aylinip, sherqiy türkistan dewasi we Uyghur medeniyitini tonushturush yolida birlikte xizmet qilghan؛ türk dunyasi yighin we pa'aliyetlerge aktip qatniship, Uyghur medeniyitini tonushturushqa ortaq tirishchanliq körsetken. U sözide, perhat qurban tengritaghlining milletperwerlik ang chüshenchisining yuqiri ikenlikini alahide eskertidu.

Merhum perhat qurban tengritaghli, 2023-yili 12-ayning 8-küni késellik sewebidin istanbulda 61 yéshida wapat bolghan idi. Uning wapati a'ilisi, dostliri we chet'eldiki Uyghur jama'itini chongqur qayghugha saldi.

Doktor perhat qurban tengritaghli 1962-yili qeshqer shehiride tughulghan bolup, 1980-yilidin 1984-yilighiche béyjing merkiziy milletler uniwérsitéti Uyghur tili we edebiyati kespide oqughan. U béyjingdiki “Xitay islam jem'iyiti” de bir mezgil ishligendin kéyin 1987-yili ayali bilen türkiyege kélip, marmara uniwérsitéti ijtima'iy penler institutigha oqushqa kirgen. Merhumning guldiyar tengritaghli we dolun'ay tengritaghli isimlik ikki qiz perzenti bolup, istanbulda yashimaqta iken.