Qazaqistandiki “Ili öngiri-ili wadisi” géziti Uyghur milliy metbu'atining tereqqiyatigha öz töhpisini qoshmaqta
2024.10.09
Tarixiy melumatlargha qarighanda, ötken esirning 20-yilliridin tartip qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarning milliy metbu'ati rawajlinishqa bashlap, bu jehette köpligen utuqlar qolgha kelgenidi. Uning tunji neshri “Sada'i taranchi” dep atalghan bolup, kéyinrek “Kembegheller awazi”, “Kolxozchilar awazi”, 1957-yildin tartip “Kommunizm tughi” dégen namlar bilen chiqishqa bashlighan. Qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin u “Uyghur awazi” dégen nam bilen bügün'giche yoruq körmekte. Bu neshrdin bashqa hazir qazaqistanda Uyghur we rus tillirida “Asiya bügün” (bügünki asiya), Uyghur we qazaq tillirida “Ili öngiri-ili wadisi” jumhuriyetlik gézitlirimu mewjuttur. Yéqinda almuta wilayiti Uyghur nahiyesining merkizi chonja yézisidiki medeniyet öyide “Ilé öngiri-ili wadisi” géziti özining 90 yilliqini qutluqlidi.
Shu munasiwet bilen biz mezkur gézitning bash muherriri, qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi abdumanap ablizof ependini ziyaret qilduq. U mezkur neshrning sowét kommunistik tüzümi, kolléktiplashturush siyasiti, sowét-gérman urushi, arqa sepni tiklesh, boz yerlerni özleshtürüsh, bazar iqtisadi, özgertip qurush, musteqilliq yilliri dégen'ge oxshash siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy jeryanlarni öz béshidin kechürgenlikini otturigha qoydi.
Abdumanap ablizof mundaq dédi: “Bügünki merikilik 6680-sanida biz bilen yüz körüshüp, shadliqini biz bilen bölüshüp turghan “Ili wadisi” ning deslepki sani 1934-yili 29-séntebirde latin yéziqida “Stalinchi” nami bilen bir waraq hejimde yoruq körüptu. Neshrimiz shu chaghdiki yarkent nahiyesidiki “Mts” ning, yeni mashina-tiraktor istansisining siyasiy organi bolghan iken. Bu tewedin Uyghur nahiyesi teshkillinip bölünüp chiqqan 1935-yili, partiye merkiziy komitétining qarari bilen uning wakaletchilikige ötküzülüp, pa'aliyitini bashlaptu. U chaghdiki nahiye merkizi-podgornoyé yézisigha köchürülüp, yarkentte neshr qiliniwatqan “Kolxozchilar awazi” géziti teripidin maddiy, meniwi yardem we üsküne-téxnikilar bilen teminliniptu. Matériyal bazisi hasil qilin'ghuche mezkur gézit basmixanisida bésiliptu. Mexsus poligrafiyelik jabduq, basma-herpler bilen jabdulghandin kéyin deslepki sani nahiye bashchisi merüp ibrahimofning isim-sheripi bilen yoruq körüptu”.
Abdumanap ablizof gézit xadimliri sidiq toqayéf, nur qurbanof, nesirdin aznibaqiyéf, nuraxun mamutof qatarliqlarning gézitning deslepki sanlirining yoruq körüshide muhim rol oynighanliqini tekitlidi.
U yene mundaq dédi: “U yilliri gézit chiqirish yingne bilen quduq qazghandek musheqqetlik idi. Rédaksiye bilen basmixana bir orunda bolup, barche ish qol küchi bilen emelge ashurulatti. Kadirlar yétishmeytti. Herpler qol bilen tizilatti. Kéyinche lénotip mashiniliri keltürülüp, shular arqiliq hazirlash mumkinchiliki peyda bolghan. Mawzular bolsa yenila qolda tizilatti. Taxtidiki teyyar betler qoldin chüshüp chéchilip, axshimi tün yérimighiche yéngibashtin bet yasighan ishlarmu yüz bergen. Gézit bésish mashinilirida barmaqlar heriketke kélip bir-birlep bésishqa 5-6 sa'et kétetti, ish tamamlan'ghuche tün yérim bolup kétetti. Tüplinip teyyar bolghan gézitler etisi tang seher harwilar bilen pochtigha yetküzülüp, atlar bilen yézimu-yéza tarqatqan mezgiller eslime bolup qaldi. Bügünki künde no'utbuk (leptop) bilen tizilip bet yasilidu, andin éléktironluq pochta arqiliq yigirme minut etrapida qobullap alghan basmixanida zamaniwiy téxnikilar arqiliq yérim sa'et ariliqida bésilip chiqidu. Süpet jehettin körkem we mukemmel”.
Abdumanap ablizofning éytishiche, gézitke mushteri toplash ishi ana mektepke oqughuchi yighishtek murekkep mesilige aylan'ghan. Uyghur medeniyiti merkezliri, yigit bashliri, xanim-qizlar kéngeshliri gézitning tayanchilirigha, ghemxorchilirigha aylan'ghan.
Melumatlargha qarighanda, “Ili wadisi” géziti 2021-yilning 23-iyuldin bashlap jumhuriyetlik mertiwige ige bolup, qazaqistanning jay-jaylirigha taralmaqta. Gézitning tirazhimu barghanséri köpiyip, köpke tonulmaqta. Gézit ilgiri “Tinchliq emgek”, “Kommunizm yoli”, “Ili wadisi”, “Ili wadisi-ilé shughilasi”, “Ilé öngiri-ili tewesi” namliri bilen chiqqan. Hazir bu gézit Uyghur nahiyeside kindik qéni tamghan barche qazaq, Uyghur sha'ir yazghuchi, alim, zhurnalistlarning söyümlük géziti, telimat mektipi bolup qalmaqta. Gézitining rawajlinishida ömerjan adilof, mirzexmet mérimof, sedwaqas mesütof, tursunjan nizamof, abuljan musiyarof, emirdin tayirof, mahinur nizamdinowa, mérwanem kébirowa, emirdin nadirof we bashqa köpligen shexsler asasliq rol oynighan.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan “Turan” uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining kandidat doktori zulfiye kerimowa xanim qazaqistandiki Uyghur metbu'atining tarixi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Qazaqistandiki Uyghur metbu'atining özige xas uzun kechmishi bar. Bu heqte meshhur Uyghurshunas alim, tarixchi, merhum munir yérzin özining ilmiy tetqiqatlirida mol melumatlarni qaldurup ketken. Uning melumatlirigha qarighanda, deslepki metbu'at sehipiliri 1910-yillarning axirlirida, yeni yettisuda sowét hakimiyiti ornitilghandin ilgiri peyda bolghan. Tarixchilar, shu jümlidin, munir yérzin Uyghur metbu'atining tarixini yettisuda 1918-yili neshr qilin'ghan Uyghurlarning eng tunji géziti “Sada'i taranchi” géziti bilen baghlashturidu. Eger shuninggha asaslansaq, démek ottura asiyadiki Uyghur metbu'atining tarixigha yüz yildin ashti dések bolidu. Bügünki kün'giche Uyghur medeniyitining merkizi bolghan qazaqistanda bir qanchilighan gézit we zhurnallar neshr qilinip kelgen idi. Qazaqistan musteqilliqqa ériship, Uyghur tilida “Ana mektep”, “Meripet”, “Xush keypiyat”, “Didar” qatarliq gézit-zhurnallar arqa-arqidin neshr qilin'ghan bolsimu, amma ularning köpi iqtisadiy qiyinchiliqlar sewebidin taqilip ketti. Kéyinrek yoruq körüshke bashlighan “Éhsan”, “Intizar”, “Axbarat”, “Uyghur-pen”, “Ghunche”, “Ijadkar” qatarliq zhurnallarmu Uyghur metbu'atida melum rol oynidi, amma, epsuski, ularning beziliri taqilip ketti.”
Zulfiye kerimowa Uyghur nahiyesidin nurghunlighan meshhur shexslerning yétilip chiqip, omumen qazaqistanning tereqqiyatigha zor töhpe qoshqanliqini, buning barliqining ene shu metbu'at sehipiliride yorutulup kelgenlikini bildürdi. U yene mundaq dédi: “Bügünki künde qazaqistan Uyghur milliy metbu'ati eng tereqqiy qilghan döletlerning biri bolup hésablinidu. Uyghur milliy metbu'atining karwan béshi bolup kéliwatqan “Uyghur awazi” géziti bilen bir qatarda, hazir élimizde Uyghur tilida “Asiya bügün”, “Ili wadisi” qatarliq gézitlirimiz neshr qiliniwatidu. Yéqinda “Ili wadisi” géziti özining 90 yilliqini atap ötti. Bu gézitte xelqimizning tarixi, medeniyiti, edebiyati, sen'iti, zamandashlirimizning bügünki hayat-tirikchiliki, élimizning her sahelerde qolgha keltürüwatqan utuqliri heqqide yaxshi, mezmunluq maqaliler dawamliq bérilip turuwatidu. Qazaq we Uyghur tillirida neshr qiliniwatqan bu gézit, elwette, qazaq we Uyghur xelqining dostluqining, birlikining yarqin ülgisidur. Bu pursette, gézitimizni mushu tewelluti bilen chin qelbimdin tebrikleymen hem chong utuqlar tileymen.”
Chonjadiki medeniyet öyide ötken tentenide Uyghur nahiyesining hakimi bota élé'usizowa, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi dolquntay abduxélil, “Bént” jem'iyiti mudirlar kéngishining pirézidénti dilmurat quziyéf, shundaqla patigül meqsetowa, qadirbék qunapiya oghli qatarliq Uyghur, qazaq yazghuchiliri we bashqilar gézit üchün qizghin tileklirini éytqan. Shuningdek, bu tentenide chong konsért pirogrammisi körsitilgen.