Qeshqer tarixidiki “30-Öktebir weqesi” we uning 43 yilliq xatirisi

Xatirilerge asaslan'ghanda, kommunist xitay armiyesi 1949-yili Uyghur diyarigha bésip kirgendin kéyinki deslepki 30-40 yil jeryanida, “Uyghur medeniyitining böshüki” dep teriplinidighan qeshqer shehiride xitay hakimiyitige qarshi birqanche qétimliq zor siyasiy weqeler yüz bergen. Buning biri, buningdin 55 yil ilgiri, yeni 1969-yilidiki “Mijit we axunop qozghilingi” bolup, Uyghur tarixchiliri bu qoralliq qarshiliq herikitini shu zamanlardiki Uyghur aptonom rayonining sabiq mu'awin re'isi muhemmedimin iminof bashchiliqida qurulghan mexpiy teshkilat- “Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesi” ge baghlaydu. Qeshqer shehirini merkez qilip bashlan'ghan bu qozghilang xitay armiyesi teripidin qanliq basturulghanliqi melum.

Qeshqerde kommunist xitay hakimiyitige qarshi qozghalghan qarshiliq heriketlirining yene biri, buningdin del 43 yil ilgiri qeshqer shehiride yüz bergen “30-Öktebir weqesi” dur. Bu weqe 1981-yili 10-ayning 30-küni sheher merkizide yé shin isimlik bir dukandar xitayning abdulkérim isimlik bir Uyghur déhqanni ow miltiqi bilen étip öltürüwétishi sewebidin kélip chiqqan. Weqege 50 mingdin artuq sheher ahalisi qatnashqan.

Deslepte “Qatilni tutup jazalap bérish” telipi bilen tinch shekilde bashlan'ghan bu namayish, kéyinche mustemlikichi küchlerge bolghan ghezep-nepret pütün wujudini qaplighan yashlarning öch élish xaraktérlik urush-chéqish herikitige aylinip ketken. Bu qétimliq qarshiliq herikiti qeshqerdiki nurghunlighan xitay saqchiliri, eskerliri we puqralirining ölümini, shundaqla köpligen hökümet binaliri we eslihelirining weyran bolushini keltürüp chiqarghan.

Qeshqer saqchi da'iriliri kéyinche “Topilanggha 10 mingdin artuq adem izchil qatnashti, 10 din artuq adem öldi, yüzdin artuq adem yarilandi” dégen yalghan melumat bilen mezkur weqening kölimi we tesirini kichiklitishke urun'ghan. Halbuki, shu waqittiki tarixiy weqelerni xatirilep qaldurghan merhum tarixchi we inqilabchi nizamidin hüseyinning bu heqtiki yazmilirigha qarighanda, 1981-yili qeshqerde yüz bergen “30-Öktebir weqesi” xitayda “Medeniyet inqilabi” axirliship, “Islahat” we “Échiwétish” dewri bashlan'ghan deslepki mezgillerde sherqiy türkistanda yüz bergen kommunist xitay hakimiyitige qarshi deslepki qarshiliq heriketlirining biri iken. 1983-Yili qeshqerde ziyarette bolghan gérmaniyediki Uyghur siyasiy erbabliridin erkin aliptékin ependining bildürüshiche, eyni zamanda “30-Öktebir weqesi” ning tesiri nahayiti zor bolghan bolup, bu weqe bolupmu qeshqer xelqining qelbide chongqur izlarni qaldurghan iken.

Gerche shu chaghda xitay hakimiyiti bu weqening tesirining kéngiyip kétishidin ensirep aqsu, atush, xotendin esker yötkesh bilen birge, ichkiri xitaydin zor türkümde muntizim qoshun yötkep kélip qeshqer shehirining 4 etrapigha yerleshtürgen bolsimu, derhal tedbir qollanmighan. 11-Ayning 9-künigiche qeshqer shehiri goya “Azad rayon” gha aylinip qalghan. Sheher yashliri qollirida kaltek-toqmaqlarni kötürüshüwélip, hujum qilishqa “Olja” izdep yürüydighan bir weziyetni shekillendürgen. Birmu esker, saqchi yaki xitay puqrasi kochigha chiqishqa jür'et qilalmighan.

Melum bolushiche, xitay hakimiyitining shu chaghda eskiriy yaki saqchi küchliri bilen sheherni derhal tizgini astigha alalmasliqigha qeshqerdiki bir mexpiy siyasiy teshkilatning heywisi sewebchi bolghan. “Ottura asiya Uyghuristan yash uchqunlar ittipaqi” namliq bu teshkilat 1980-yilidin 1981-yili 10-aygha qeder qeshqer shehirining her tereplirige xitay hakimiyitige qarshi sho'arlar yézilghan tam gézitlirini chaplap, Uyghurlargha adalet we azadliq telep qilip, bir yildin artuq waqittin buyan xitay hakimiyitini sarasimige sélip kelgen. Bu teshkilatning qeshqer sheher xelqi arisida “Qoralliq qoshun iken” dep nami taralghan. Lékin eyni zamanda bu teshkilat pash bolghanda, uning qandaqtur zor bir qoralliq qoshun emes, belki qurghuchiliri asasliqi qeshqer sheherlik 1-ottura mektepning oqughuchiliridin terkib tapqan bir kichik guruh ikenliki melum bolghan.

 “30-Öktebir weqesi” ning qozghilishigha sewebchi bolghan “Eksil'inqilabiy guruh” dep qaralghan mezkur teshkilatning resmiy qurulghan waqti 1981-yili 9-ayning 26-küni bolup, uning 17 neper ezasi 1981-yili 11-ayning 9-küni seher sa'et ikkidin bashlap shu küni kechkiche toluq qolgha élin'ghan. Hökümet shuningdin kéyin esker we saqchilarni ishqa sélip sheherni kontroli astigha kirgüzgen.

Xitay hakimiyiti “30-Öktebir weqesi” ni “30-Öktebir urush, chéqish, buzush weqesi” dep atighan we kéyinche keng kölemlik tutqun qilish herikiti qozghap, weqege ishtirak qilghan mingdin artuq Uyghur yashlirini tutup solap, her xil qamaq jazalirigha mehkum qilghan.

Gérmaniyediki jama'et erbabi ablimit tursun ependining bayan qilishiche, xitay hakimiyitige qarshi bu xildiki qarshiliq weqeliri uzun yillardin buyan sherqiy türkistanning köpligen jaylirida yüz bergen bolup, bundin kéyinmu yene yüz béridiken.

“30-Öktebir weqesi” din kéyin qeshqerdiki eslidinla sani intayin az bolghan xitaylarning köpinchisi bu sheherni tashlap, xitay ölkilirige yötkilip ketken. Xitay hökümitining resmiy höjjetliride “Memliket boyiche 10 xeterlik rayonning biri we birinchisi” dep atalghan qeshqerge xéli bir zaman'ghiche xitay köchmenliri ayaq bésishqa jür'et qilalmighan.

Halbuki, minglarche yillardin buyan Uyghur medeniyitining böshüki we zor tarixiy weqelerning shahiti bolup kelgen qeshqer shehiri közetküchilerning tili bilen éytqanda, bügün tutqunlar lagérigha, ötmüshi muzéylargha qachilan'ghan quruq sheherge, mezlumlarning ghemxanisigha aylinip qalghan. 1981-Yilidiki “30-Öktebir weqesi” bu sheherning hazirqi zaman tarixidiki untulghusiz xatirilerning bir tamchisi bolup qalghan.