Chet'ellik sayahetchiler xitay teshwiqatining “Chöpqet” lirige aylanmaqta

Sayahetchiler xoten nahiyesidiki yotqan qedimiy sayahet rayonida süretke chüshüwatqan körünüsh.2023-Yili dékabir, xoten

Yéqinqi mezgillerde Uyghur élige barghan chet'ellik sayahetchiler, bolupmu tor cholpanlirining “Uyghurlarning tinch, bextiyar we asayishliq” ichide yashawatqanliqi heqqidiki “Ijabiy” widiyolirini xitayning dölet ichi we sirtidiki taratquliri arqiliq teshwiq qilishi ewjge chiqmaqta.

1-Awghust “Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan bu heqtiki bir parche obzor del buning bir delilidur. Mezkur obzorda éytilishiche, yutub we instagram supisi qollan'ghuchi bir qisim wilogérlar (widiyo blogérliri) xitaydiki sayahetliride körgenlirini, mangghan-turghan, hetta yégen-ichkenlirinimu widiyo qilip tarqatqan, shuning bilen teng yene, xitay sheherliridiki zor “Tereqqiyat we güllinish” lerni maxtashqan. Hetta yuqiri sandiki egeshküchige ige bolghan bu wilogérlarni xitayning dölet taratquliri ziyaret qilip, ularni dölet ichi we sirtidiki taratquliri arqiliq téximu keng da'iride teshwiq qilghan.

Obzorda déyilishiche, bu tor cholpanlirining beziliri özining xitaygha kélishtiki meqsitining peqetla sayahet qilish ikenlikini, siyaset, din bilen héchqandaq ishi yoqluqini bildürgen hemde özlirining xitay hökümiti bilen héchqandaq munasiwiti yoqluqini tekitligen. Bularning ichide ürümchige sayahetke barghan en'gliyelik bir jüp er-xotun özlirining bu heqte tarqatqan widiyosida “Eger siz peqet gherb taratquliriningla geplirini anglisingiz, xitaydiki bu jay eng köp talash-tartish qilinidighan jaydur. Uyghurlarning hemmisi yaxshi yashawatqandek qilidu” dégen.

Merkizi washin'gtondiki Uyghur herikiti teshkilatining rehbiri roshen abbasning qarishiche, xitayning yéqindin buyan bir qisim chet'ellik diplomat, muxbir, tetqiqatchi-mutexessislerning aghzi arqiliq özining irqiy qirghinchiliq siyasitini yépishqa urunushi xitayning közligen meqsitidek ünüm bermigen. U bu heqtiki inkasida, nöwette xitayning chet'ellik sayahetchiler we tor cholpanlirini yillardin buyan qollinip kéliwatqan “Teshwiqat urushi” ning bir wasitisi qilishi heqqide toxtilip ötti.

Roshen abbas xanim yene xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini zor küch bilen yépishqa urunup, Uyghur élide Uyghurlarning “Bextiyar” yashawatqanliqini körsitidighan türlük teshwiqatlirini kücheytsimu, heq adalet aldida xitayning bu gherezlirining emelge ashmaydighanliqini tekitlep mundaq dédi.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jüning qarishiche, “Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan bu obzordin xitay kommunist hakimiyitining dölet ichi we sirtigha qaratqan keng kölemlik teshwiqat usulliri we bir qatar teshwiqat xizmetlirini tengshewatqanliqini éniq körüshke bolidu. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanda u mushu nuqtilarni eskertip, öz qarishini bayan qildi.

 “Shundaq éytishqa boliduki, ular özliri arqiliq emes, belki chet elliklerdin paydilinip xitay heqqide ijabiy teshwiqat qilishning téximu ünüm béridighanliqini tonup yetti. Chünki xitay kompartiyesining qilmishlirining xelq'ara jem'iyette ashkara bolushigha egiship, ularning söz inawiti kütkinidek tesir küch peyda qilalmaydighan boldi. Démek, ular xelq'aradiki ishench we inawitining weyran boluwatqanliqini tonup yetkenliki üchün, hazir peqet bu chet'ellik sayahetchilerdin paydilinip özlirining jinayi qilmish heriketlirini aqlash we yoshurush usulini qollinishqa urunmaqta.”

Wahalenki, Uyghur élige sayahetke barghanlar xitayning rayondiki her xil teqib nazaret we tekshürüshtin mustesna bolalmighan. “Nyu-york waqti géziti” ning bu heqtiki obzorida éytilishiche, en'gliyelik sayahetchiler bir bazargha kirish üchün shu jaydiki bixeterlik tekshürüshtin ötüshke mejbur bolghan. Bireylen bu ehwal heqqide chüshenche bérip, “Bazarning bixeterliki üchün ular kirip chiqqanlarni tekshüridu” dégen hemde özlirimu Uyghur élidiki qisqa muddetlik sayahet ziyaritide süret we widiyogha alghan körünüshlirining tolimu cheklik bolghanliqini étirap qilghan.

Derweqe Uyghur élige barghan muxbirlar we sayahetchilerning rayondiki ziyaret pa'aliyetlirining her waqit teqib nazaretke élinip, ularning yerlik rayondiki xelqler bilen söhbet paranglishishining dexli-teruzgha uchraydighanliqi uzundin béri melum bolup kéliwatqanidi. Bu obzorda éytilishiche, Uyghur élige sayahet barghan bir ispaniyelik ayal kochidiki saqchi mashinisining teqib qilishigha uchrighanliqini, yataq alghili méhmanxanigha kirgende mulazimning awwal saqchigha téléfon qilghanliqini, andin saqchining méhmanxanigha kélip uni izdigenlikini torda ashkarilighan.

Amérikada turushluq lagér shahiti, pa'aliyetchi zumret dawut Uyghur élige barghan chet'ellik sayahetchiler we yerlik kishilerning teqib nazaretke élinishi heqqide öz pikrini bayan qilip ötti.

Analizchi ma jüning qarishiche, xitayning nöwette chet'ellik sayahetchiler we tor cholpanliridin paydilinip, “Uyghur rayonida kishilik hoquq kapaletke ige qilin'ghanliqi” ni dawrang qilishi elwette amérika yaki gherbke qarshi turidighan bezi kishilerge belgilik tesir körsitelishi mumkin iken. Emma, xitayning “Teshwiqat urushi” diki bu xil istratégiyesi yenila ularning kütkinidek “Ünümlük” tesir körsitelmeydiken. U bu toghruluq öz qarishini izahlap mundaq dédi.

 “Chünki ularning bu heriketliri ilmiy tonush we pakit tekshürüshni öz ichige alghan xelq'ara edliye sistémisida héchqandaq rol oyniyalmaydu, shundaqla omumyüzlük tesir qozghiyalmaydu. Emma ular özlirining yalghanchiliqliri we hiyle-neyrengliri arqiliq peqet özini we bashqilarni aldash arqiliq bezi ‛ishench‚ lerni qolgha keltürelishi mumkin. Méningche, xitay hökümiti özimu nöwette qolliniwatqan bu teshwiqat istratégiyesining öz arzusidikidek heqiqiy ünüm körsitelmeydighanliqini, ularning peqet yardemchi süpitidila intayin cheklik tesiri bolidighanliqini yéterlik chüshinidighanliqigha ishinimen. ”

Derweqe, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq zorawanliq siyasitining éghir bolushi, hetta uning xelq'ara qanunlarni buzush derijisige bérip yetkenliki irqiy qirghinchiliq jinayiti dep ispatlan'ghan. Bu ehwal xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchrawatqan peytte, xitayning chet'ellik sayahetchilerdin paydilinip, ularni özlirining bu “Teshwiqat urushi” sépige “Chöpqet” qilishi künsayin zor diqqet qozghimaqta.